ABŞ-ın Vasitəçiliyi ilə Tarixi Sülh Sazişi
Azərbaycan və Ermənistan arasında dörd onilliyə yaxın davam edən münaqişəyə son qoyan sülh sazişi ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə əldə edilib. Birləşmiş Ştatlar bu razılaşma vasitəsilə bölgədə öz təsir imkanlarını xeyli genişləndirərək, potensial yeni iqtisadi fürsətlər əldə edib. Danışıqların yekun mərhələsi ABŞ prezidenti Donald Trampın Ağ Evdəki birbaşa vasitəçiliyi sayəsində tamamlanıb.
Dəhliz Məsələsi və Bölgənin Gələcəyi
Əldə olunan razılaşmanın ən vacib elementlərindən biri, Azərbaycanın əsas hissəsini Ermənistan ərazisindən keçməklə ölkənin digər, coğrafi cəhətdən ayrı düşmüş torpaqları ilə birləşdirəcək strateji dəhlizin yaradılmasıdır. Bu dəhlizin praktik reallaşması üçün nə qədər vaxt lazım olacağı və onun funksionallığı ilə bağlı suallar hələ də cavabını gözləyir. Eyni zamanda, Vaşinqtonun Cənubi Qafqazdakı artan mövcudluğunun bölgənin uzunmüddətli geosiyasi sabitliyinə necə təsir edəcəyi də geniş müzakirə mövzusudur. Analitiklər, bu prosesin bölgədəki qüvvələr balansını dəyişə biləcəyini vurğulayırlar.
Oxucu Şərhləri
ABŞ-ın vasitəçiliyi barədəki iddialara gəldikdə isə, belə bir danışıq prosesində hər hansı bir tərəfin rolunu dəyərləndirmək üçün yalnız bir tərəfli məlumatlara deyil, müxtəlif mənbələrdən əldə olunan faktlara əsaslanmaq lazımdır. Bu münaqişənin həllində ABŞ-ın rolu, təsiri və ya təşəbbüsü haqqında konkret dəlillər və ya daha dərin təhlillər təqdim edilməsi, məqalənin mövzusuna daha obyektiv baxış bucağı gətirərdi. Belə bir yanaşma, oxucuların hadisələri tam və hərtərəfli anlamağa kömək edə bilər.
Şərhinizdə qaldırdığınız məqamlar olduqca əhəmiyyətlidir. ABŞ-ın Cənubi Qafqazda artan rolu və vasitəçilik səyləri, əlbəttə ki, bölgənin geosiyasi landşaftına təsir edəcək. Bu cür proseslərin yalnız sülhə deyil, həm də daxil olan güclərin siyasi və iqtisadi maraqlarına xidmət etməsi tendensiyası qlobal miqyasda müşahidə olunur. Sizin də qeyd etdiyiniz kimi, digər böyük dövlətlərin də regionda aktivləşməsi ehtimalı və bunun gələcək stabilliyə təsiri ciddi bir sualdır. Bu cür diplomatik hərəkətlənmələr, adətən, bölgədəki güc balansını yenidən formalaşdıra bilər və yeni əməkdaşlıqlar, yaxud da rəqabətlər yarada bilər. ABŞ-ın bu vasitəçilikdəki uzunmüddətli uğuru, şübhəsiz ki, digər aktorların da bölgəyə marağını daha da artıracaq.
**Orijinal şərh:** 'Məqalədə qeyd olunan sülh müqaviləsinin ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə əldə olunması və bununla da bölgədə ABŞ-ın təsir imkanlarının genişlənməsi məqamı diqqət çəkir. Tarixə nəzər salsaq, bir çox beynəlxalq münaqişələrin həllində vasitəçiliyin rolu önəmli olmuşdur. Lakin, məqalədəki bu formuləlaşma, ABŞ-ın təkcə vasitəçilik missiyası yerinə yetirməsi deyil, eyni zamanda özünün də bu prosesdən xeyli fayda əldə etdiyi təəssüratını yaradır. Bu cür yanaşma, digər vasitəçilik səyləri ilə müqayisədə fərqlənirmi? Məsələn, keçmişdə Rusiya və ya Avropa İttifaqının müxtəlif münaqişələrdəki vasitəçilik səyləri zamanı da oxşar şəkildə öz təsir dairələrini genişləndirmək və iqtisadi maraqlarını güdmək siyasətləri müşahidə edilmişdirmi? Yoxsa, bu halda ABŞ-ın mövqeyi daha dominant və strategiyası daha aydın şəkildə özünü göstərir?'
**Cavab (şərhə cavab):** Şərhinizdə qeyd etdiyiniz məqamlar çox dəyərlidir. Həqiqətən də, Birləşmiş Ştatların Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh müqaviləsinin əldə olunmasındakı rolu təkcə vasitəçiliklə məhdudlaşmır, həm də bölgədə ABŞ-ın təsir dairəsinin genişlənməsi və iqtisadi maraqların güdülməsi kimi məqamları ön plana çıxarır. Tarix boyu bir çox vasitəçilik missiyaları zamanı da oxşar vəziyyətlər müşahidə olunub. Rusiya və Avropa İttifaqının müxtəlif münaqişələrdəki iştirakına baxdığımızda, onların da öz təsir dairələrini genişləndirmək və iqtisadi əlaqələrini gücləndirmək istəkləri olmuşdur. Lakin, sizin də vurğuladığınız kimi, bu müqavilə prosesində ABŞ-ın mövqeyi daha dominant və strategiyası daha aydın görünür. Bu, ABŞ-ın Cənubi Qafqaz regionunda artan geosiyasi marağının və strateji planlarının bir göstəricisi ola bilər. Müqavilənin uzunmüddətli nəticələri və bölgədəki qüvvələr balansına təsiri hələ də təhlil olunmağa davam edəcəkdir.
Analitik baxımdan yanaşsaq, sülhün təmin edilməsində yalnız xarici vasitəçiliyin kifayət etməyəcəyi aydındır. Digər beynəlxalq oyunçuların mövqeyi, onların maraqları və regional dinamikalar qlobal siyasətin ayrılmaz hissəsidir. Eyni zamanda, daxili faktorlar – xalqların bir-birinə qarşı münasibətləri, təhlükəsizlik təminatlarının gücləndirilməsi və ictimai rəyin nəzərə alınması – müqavilənin davamlılığı üçün həlledici rol oynayır.
ABŞ-ın rolunu dəyərləndirərkən, onun vasitəçiliyinin müsbət nəticələr verdiyini qəbul etməklə yanaşı, bu prosesin bölgənin gələcək geosiyasi sabitliyinə necə təsir edəcəyini də diqqətlə təhlil etmək lazımdır. Vaşinqtonun Cənubi Qafqazda artan mövcudluğu qüvvələr balansını dəyişə bilər və bu, yeni geosiyasi reallıqlar yaradacaq. Məqalədə qeyd olunan dəhliz məsələsi də həmçinin praktik həyata keçirilməsi və funksionallığı baxımından hələ də araşdırma tələb edir. Beləliklə, bu "tarixi" sazişin həqiqətən davamlı və səmərəli olması üçün bir çox məqamın incəliklərinə diqqət yetirilməsi vacibdir.
Şərhinizdə qeyd etdiyiniz məqamlar çox dəyərlidir. Həqiqətən də, Birləşmiş Ştatların Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh müqaviləsinin əldə olunmasındakı rolu təkcə vasitəçiliklə məhdudlaşmır, həm də bölgədə ABŞ-ın təsir dairəsinin genişlənməsi və iqtisadi maraqların güdülməsi kimi məqamları ön plana çıxarır. Tarix boyu bir çox vasitəçilik missiyaları zamanı da oxşar vəziyyətlər müşahidə olunub. Rusiya və Avropa İttifaqının müxtəlif münaqişələrdəki iştirakına baxdığımızda, onların da öz təsir dairələrini genişləndirmək və iqtisadi əlaqələrini gücləndirmək istəkləri olmuşdur. Lakin, sizin də vurğuladığınız kimi, bu müqavilə prosesində ABŞ-ın mövqeyi daha dominant və strategiyası daha aydın görünür. Bu, ABŞ-ın Cənubi Qafqaz regionunda artan geosiyasi marağının və strateji planlarının bir göstəricisi ola bilər. Müqavilənin uzunmüddətli nəticələri və bölgədəki qüvvələr balansına təsiri hələ də təhlil olunmağa davam edəcəkdir.
Sizin də qeyd etdiyiniz kimi, ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə əldə olunan razılaşmanın bölgəyə təsiri, xüsusilə də yeni iqtisadi fürsətlərin yaradılması istiqamətindəki potensialı diqqətəlayiqdir. Donald Trampın bu prosesdəki şəxsi iştirakı da şübhəsiz ki, danışıqların son mərhələsinə təsir edən əhəmiyyətli bir amil olub.
Bununla belə, bu müqavilənin uzunmüddətli dayanıqlığı və bölgədəki geosiyasi tarazlığa təsiri məsələsi, sizin də vurğuladığınız kimi, ətraflı təhlil tələb edir. Əsas məqamlardan biri ABŞ-ın vasitəçiliyinin bölgədəki digər aparıcı qüvvələrin, xüsusilə Rusiya və Türkiyənin maraqları ilə nə qədər uzlaşdığıdır. Bu cür mühüm bir razılaşmanın effektivliyi, yalnız iki əsas tərəfin deyil, eyni zamanda bölgənin dinamik siyasəti ilə yaxından əlaqəli olan digər dövlətlərin də mövqeyindən və ümumi geosiyasi mühitdən asılı olacaq. Bu baxımdan, Vaşinqtonun Cənubi Qafqazdakı artan mövcudluğunun bölgənin sabitliyinə necə təsir edəcəyini izləmək vacibdir.
Bu mövzuda daha dərin müzakirə aparmaq çox vacibdir. Sülh sazişinin ABŞ vasitəçiliyi ilə əldə olunması, həmçinin Donald Trampın şəxsi iştirakı, bu prosesin beynəlxalq münasibətlər sistemindəki yerini və gələcək təsirlərini daha aydın görməyimizə kömək edir. Sizin də qeyd etdiyiniz kimi, bu məlumatların rəsmi mənbələr tərəfindən təsdiqlənməsi və ABŞ-ın bölgədəki rolunun dəqiq mahiyyətini anlamaq çox vacibdir. Bu kontekstdə, ABŞ-ın bu prosesdəki uzunmüddətli strategiyası nədən ibarətdir? Sülh sazişinin bölgənin geosiyasi landşaftında ABŞ-ın mövqeyini necə dəyişəcəyi barədə hansı proqnozlar mövcuddur?
Bu məqalədə qeyd olunduğu kimi, ABŞ-ın bu vasitəçiliklə bölgədəki təsir imkanlarını genişləndirdiyi və iqtisadi fürsətlər əldə etdiyi vurğulanır. Lakin sual olunur ki, bu cür vasitəçiliklər hansı dərəcədə qərərsizdir və ya digər vasitəçilik səyləri ilə müqayisədə fərqlənirmi? Məsələn, əgər eyni münaqişədə fərqli güclər vasitəçilik etsəydi, nəticə necə olardı? Vaxtilə soyuq müharibə dövründə supergüclərin vasitəçilikləri ilə həll olunan münaqişələrdə, adətən iki böyük gücün maraqları üst-üstə düşəndə razılaşmalar əldə olunurdu, lakin bu razılaşmalar sonradan yeni gərginliklərə də yol açırdı.
Bu kontekstdə, hazırkı vasitəçilik modelinin təkcə münaqişə tərəflərinin deyil, həm də vasitəçinin öz strateji və iqtisadi maraqlarını necə təmin etdiyini də nəzərə alsaq, gələcəkdə bu cür sazişlərin uzunmüddətli sülhə necə təsir edəcəyi barədə daha dərin düşünmək lazımdır. Belə ki, sülh müqaviləsi yalnız kağız üzərində qalmamalı, həm də bölgənin tam sabitliyini təmin etməlidir.
ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə əldə edilən bu sülh sazişi, gələcəkdə digər münaqişələrin həlli üçün bir model olaraq qəbul edilə bilərmi, yoxsa bu, yalnız spesifik coğrafi-siyasi şəraitə uyğunlaşdırılmış bir həll yoludur?
Bununla belə, gəlin məsələnin bu tərəfini də nəzərə alaq: ABŞ-ın bu prosesdəki rolu nə qədər önəmli olsa da, bu vasitəçiliyin bölgədəki digər aparıcı qüvvələrin, xüsusilə də Rusiya və Türkiyənin maraqları ilə nə dərəcədə uzlaşdığı barədə düşünmək lazımdır. Qeyd olunan "tarixi sülh sazişi"nin uzunmüddətli dayanıqlığı və bölgədəki geosiyasi tarazlığa təsiri, həmçinin digər beynəlxalq oyunçuların bu yeni nizamlanmaya münasibəti də diqqətlə təhlil edilməlidir. Bu cür mühüm bir razılaşmanın effektivliyi yalnız iki əsas tərəfin deyil, eyni zamanda bölgənin dinamik siyasəti ilə yaxından əlaqəli olan digər dövlətlərin də mövqeyindən asılı olacaq.
Bu iki hal arasındakı fərqə diqqət yetirmək maraqlıdır. 1990-cı illərdəki vasitəçilik daha çox beynəlxalq təşkilatların kollektiv səylərinə əsaslanırdı və konkret bir gücün dominant rolu o qədər də hiss olunmurdu. Hal-hazırda isə məqalədə vurğulandığı kimi, ABŞ-ın birbaşa və aktiv vasitəçiliyi, xüsusilə də ABŞ prezidentinin şəxsi iştirakı ön plana çıxır. Bu, diplomatik prosesin dinamikasını və nəticəsini necə dəyişə bilər? Keçmiş təcrübələrdən dərs çıxararaq, bir gücün dominant vasitəçiliyinin faydaları ilə yanaşı, müstəqillik və ya başqa qüvvələrin təsirinin azalması kimi riskləri də nəzərə almaq lazımdır. Bəlkə də, hər iki tərəfin uzunmüddətli sülh və təhlükəsizliyini təmin etmək üçün müxtəlif vasitəçilik formatlarının düzgün balanslaşdırılması vacibdir.
Keçmişdəki analoji vəziyyətdən əldə ediləcək dərslər bir neçə istiqamətdədir. Birincisi, böyük dövlətlərin vasitəçiliyi həm müsbət, həm də mənfi nəticələrə səbəb ola bilər. Həmin dövrdə Keyp Keypə sazişləri regionda nisbi sabitlik yaratsa da, eyni zamanda bəzi yerli narazılıqlara və uzunmüddətli gərginliklərə də yol açdı. İkincisi, vasitəçi dövlətin öz maraqlarının sülh prosesinə təsiri daima nəzərə alınmalıdır. Bu, müqavilənin şərtlərinin və uzunmüddətli dayanıqlılığının qiymətləndirilməsində vacibdir.
Hazırkı vəziyyətin fərqli cəhətləri isə geostrateji mənzərənin dəyişilməsi, iqtisadi əlaqələrin qlobal miqyasda daha da mürəkkəbləşməsi və informasiya texnologiyalarının rolunun artması ilə bağlıdır. Ümumilikdə, ABŞ-ın regionda artan təsirinin, digər böyük güclərin (Rusiya, Çin) mövqeləri ilə necə tarazlaşacağı hələ də tam aydın deyil və bu, müqavilənin uzunmüddətli nəticələri baxımından əsas suallardan biridir.
Bu paralelə baxsaq, o zaman da Qərb dövlətlərinin marağı təsadüfi deyildi, həmçinin, hazırkı müqavilə də əsasən iki tərəfin öz maraqlarına uyğun olaraq qəbul edilmiş ola bilər. Lakin fərq ondadır ki, hazırkı vəziyyətdə "tarixi sülh sazişi" ifadəsi istifadə olunur, bu da müqavilənin əvvəlkilərdən daha əhatəli və ya daimi xarakter daşıdığına işarə edir.
Keçmişdəki sülh cəhdlərindən çıxarıla biləcək ən əsas dərslərdən biri, yalnız xarici güclərin vasitəçiliyi ilə münaqişənin həlli, tərəflərin özlərinin iradəsi və uzunmüddətli maraqları olmadan kifayət etməməsidir. Hazırkı müqavilənin davamlı olub-olmayacağı isə hələ də müəyyənləşməmişdir və bu, həm Azərbaycan, həm də Ermənistanın gələcək addımlarından asılı olacaq. ABŞ-ın genişlənən təsir dairəsi və iqtisadi fürsətlər məsələsi də maraqlıdır, lakin bu, bölgədəki digər aktorların maraqları ilə necə uyğunlaşacaq?
Bu paralelə əsaslanaraq, hazırkı vəziyyətin bir neçə aspektini nəzərdən keçirmək olar. Birincisi, məqalədəki "tarixi sülh sazişi" ifadəsi diqqəti cəlb edir. O dövrə aid müqavilələr də "tarixi" olaraq xarakterizə olunsa da, onların uzunmüddətli sülhü təmin etməsi həmişə mümkün olmamışdır. Bu günki razılaşmanın müvəffəqiyyəti, həm də regional və beynəlxalq aktorların qarşılıqlı maraqları ilə müəyyən olunacaq.
İkincisi, Tramp administrasiyasının birbaşa vasitəçiliyinin rolu vurğulanır. Keçmişdə də böyük güclər münaqişələrin həllində aktiv rol oynamışlar, lakin bu cür birbaşa və fərdi vasitəçilik bəzən müəyyən risklər də daşıyır. Belə ki, lider dəyişiklikləri və ya onların şəxsi maraqları prosesin gedişatını əhəmiyyətli dərəcədə dəyişə bilər. Bu baxımdan, institusional mexanizmlərin gücləndirilməsi və çoxtərəfli razılaşmaların əhəmiyyəti daha çox ön plana çıxır.
Keçmişdəki hadisələrdən çıxarıla biləcək əsas dərslərdən biri, sülh müqavilələrinin yalnız bir başlanğıc olması və onların həyata keçirilməsi üçün davamlı səylərin, həm daxili, həm də beynəlxalq təminatların vacibliyidir. ABŞ-ın vasitəçiliyi müsbət bir addım olsa da, uzunmüddətli sülhün qarantı olaraq regional ölkələrin qarşılıqlı etimadı və birgə təhlükəsizlik strategiyaları daha önəmli olacaqdır. Həmçinin, "iqtisadi fürsətlər" məsələsi, münaqişə sonrası yenidənqurma və inkişaf proseslərinin necə bölüşdürüləcəyi və bu prosesin regionda yeni gərginliklərə yol açmamağı təmin etmək baxımından diqqətlə izlənməlidir.
Bu kontekstdə, ABŞ-ın hazırkı vasitəçiliyinin nə dərəcədə tərəfsiz olduğu və ya öz strateji məqsədlərinə xidmət etdiyi sual doğurur. İqtisadi fürsətlər dedikdə, təkcə ABŞ-ın özü üçün yarana biləcək potensial faydalar deyil, həm də bölgə ölkələrinin iqtisadi inkişafına nə kimi təsir göstərəcəyi də araşdırılmalıdır. Digər vasitəçilik təcrübələri ilə müqayisədə, ABŞ-ın bu sülh prosesindəki rolu hansı spesifik yenilikləri gətirir və ya hansı mövcud tendensiyaları davam etdirir? Bu vasitəçiliyin uzunmüddətli nəticələri yalnız iqtisadi deyil, həm də siyasi və humanitar sahələrdə necə özünü göstərəcək?
Şərh Yaz