ABŞ-ın Vasitəçiliyi ilə Tarixi Sülh Sazişi
Azərbaycan və Ermənistan arasında dörd onilliyə yaxın davam edən münaqişəyə son qoyan sülh sazişi ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə əldə edilib. Birləşmiş Ştatlar bu razılaşma vasitəsilə bölgədə öz təsir imkanlarını xeyli genişləndirərək, potensial yeni iqtisadi fürsətlər əldə edib. Danışıqların yekun mərhələsi ABŞ prezidenti Donald Trampın Ağ Evdəki birbaşa vasitəçiliyi sayəsində tamamlanıb.
Dəhliz Məsələsi və Bölgənin Gələcəyi
Əldə olunan razılaşmanın ən vacib elementlərindən biri, Azərbaycanın əsas hissəsini Ermənistan ərazisindən keçməklə ölkənin digər, coğrafi cəhətdən ayrı düşmüş torpaqları ilə birləşdirəcək strateji dəhlizin yaradılmasıdır. Bu dəhlizin praktik reallaşması üçün nə qədər vaxt lazım olacağı və onun funksionallığı ilə bağlı suallar hələ də cavabını gözləyir. Eyni zamanda, Vaşinqtonun Cənubi Qafqazdakı artan mövcudluğunun bölgənin uzunmüddətli geosiyasi sabitliyinə necə təsir edəcəyi də geniş müzakirə mövzusudur. Analitiklər, bu prosesin bölgədəki qüvvələr balansını dəyişə biləcəyini vurğulayırlar.
Oxucu Şərhləri
Bu məqalədə qeyd olunduğu kimi, ABŞ-ın bu vasitəçiliklə bölgədəki təsir imkanlarını genişləndirdiyi və iqtisadi fürsətlər əldə etdiyi vurğulanır. Lakin sual olunur ki, bu cür vasitəçiliklər hansı dərəcədə qərərsizdir və ya digər vasitəçilik səyləri ilə müqayisədə fərqlənirmi? Məsələn, əgər eyni münaqişədə fərqli güclər vasitəçilik etsəydi, nəticə necə olardı? Vaxtilə soyuq müharibə dövründə supergüclərin vasitəçilikləri ilə həll olunan münaqişələrdə, adətən iki böyük gücün maraqları üst-üstə düşəndə razılaşmalar əldə olunurdu, lakin bu razılaşmalar sonradan yeni gərginliklərə də yol açırdı.
Bu kontekstdə, hazırkı vasitəçilik modelinin təkcə münaqişə tərəflərinin deyil, həm də vasitəçinin öz strateji və iqtisadi maraqlarını necə təmin etdiyini də nəzərə alsaq, gələcəkdə bu cür sazişlərin uzunmüddətli sülhə necə təsir edəcəyi barədə daha dərin düşünmək lazımdır. Belə ki, sülh müqaviləsi yalnız kağız üzərində qalmamalı, həm də bölgənin tam sabitliyini təmin etməlidir.
ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə əldə edilən bu sülh sazişi, gələcəkdə digər münaqişələrin həlli üçün bir model olaraq qəbul edilə bilərmi, yoxsa bu, yalnız spesifik coğrafi-siyasi şəraitə uyğunlaşdırılmış bir həll yoludur?
Bununla belə, gəlin məsələnin bu tərəfini də nəzərə alaq: ABŞ-ın bu prosesdəki rolu nə qədər önəmli olsa da, bu vasitəçiliyin bölgədəki digər aparıcı qüvvələrin, xüsusilə də Rusiya və Türkiyənin maraqları ilə nə dərəcədə uzlaşdığı barədə düşünmək lazımdır. Qeyd olunan "tarixi sülh sazişi"nin uzunmüddətli dayanıqlığı və bölgədəki geosiyasi tarazlığa təsiri, həmçinin digər beynəlxalq oyunçuların bu yeni nizamlanmaya münasibəti də diqqətlə təhlil edilməlidir. Bu cür mühüm bir razılaşmanın effektivliyi yalnız iki əsas tərəfin deyil, eyni zamanda bölgənin dinamik siyasəti ilə yaxından əlaqəli olan digər dövlətlərin də mövqeyindən asılı olacaq.
Bu iki hal arasındakı fərqə diqqət yetirmək maraqlıdır. 1990-cı illərdəki vasitəçilik daha çox beynəlxalq təşkilatların kollektiv səylərinə əsaslanırdı və konkret bir gücün dominant rolu o qədər də hiss olunmurdu. Hal-hazırda isə məqalədə vurğulandığı kimi, ABŞ-ın birbaşa və aktiv vasitəçiliyi, xüsusilə də ABŞ prezidentinin şəxsi iştirakı ön plana çıxır. Bu, diplomatik prosesin dinamikasını və nəticəsini necə dəyişə bilər? Keçmiş təcrübələrdən dərs çıxararaq, bir gücün dominant vasitəçiliyinin faydaları ilə yanaşı, müstəqillik və ya başqa qüvvələrin təsirinin azalması kimi riskləri də nəzərə almaq lazımdır. Bəlkə də, hər iki tərəfin uzunmüddətli sülh və təhlükəsizliyini təmin etmək üçün müxtəlif vasitəçilik formatlarının düzgün balanslaşdırılması vacibdir.
Keçmişdəki analoji vəziyyətdən əldə ediləcək dərslər bir neçə istiqamətdədir. Birincisi, böyük dövlətlərin vasitəçiliyi həm müsbət, həm də mənfi nəticələrə səbəb ola bilər. Həmin dövrdə Keyp Keypə sazişləri regionda nisbi sabitlik yaratsa da, eyni zamanda bəzi yerli narazılıqlara və uzunmüddətli gərginliklərə də yol açdı. İkincisi, vasitəçi dövlətin öz maraqlarının sülh prosesinə təsiri daima nəzərə alınmalıdır. Bu, müqavilənin şərtlərinin və uzunmüddətli dayanıqlılığının qiymətləndirilməsində vacibdir.
Hazırkı vəziyyətin fərqli cəhətləri isə geostrateji mənzərənin dəyişilməsi, iqtisadi əlaqələrin qlobal miqyasda daha da mürəkkəbləşməsi və informasiya texnologiyalarının rolunun artması ilə bağlıdır. Ümumilikdə, ABŞ-ın regionda artan təsirinin, digər böyük güclərin (Rusiya, Çin) mövqeləri ilə necə tarazlaşacağı hələ də tam aydın deyil və bu, müqavilənin uzunmüddətli nəticələri baxımından əsas suallardan biridir.
Bu paralelə baxsaq, o zaman da Qərb dövlətlərinin marağı təsadüfi deyildi, həmçinin, hazırkı müqavilə də əsasən iki tərəfin öz maraqlarına uyğun olaraq qəbul edilmiş ola bilər. Lakin fərq ondadır ki, hazırkı vəziyyətdə "tarixi sülh sazişi" ifadəsi istifadə olunur, bu da müqavilənin əvvəlkilərdən daha əhatəli və ya daimi xarakter daşıdığına işarə edir.
Keçmişdəki sülh cəhdlərindən çıxarıla biləcək ən əsas dərslərdən biri, yalnız xarici güclərin vasitəçiliyi ilə münaqişənin həlli, tərəflərin özlərinin iradəsi və uzunmüddətli maraqları olmadan kifayət etməməsidir. Hazırkı müqavilənin davamlı olub-olmayacağı isə hələ də müəyyənləşməmişdir və bu, həm Azərbaycan, həm də Ermənistanın gələcək addımlarından asılı olacaq. ABŞ-ın genişlənən təsir dairəsi və iqtisadi fürsətlər məsələsi də maraqlıdır, lakin bu, bölgədəki digər aktorların maraqları ilə necə uyğunlaşacaq?
Bu paralelə əsaslanaraq, hazırkı vəziyyətin bir neçə aspektini nəzərdən keçirmək olar. Birincisi, məqalədəki "tarixi sülh sazişi" ifadəsi diqqəti cəlb edir. O dövrə aid müqavilələr də "tarixi" olaraq xarakterizə olunsa da, onların uzunmüddətli sülhü təmin etməsi həmişə mümkün olmamışdır. Bu günki razılaşmanın müvəffəqiyyəti, həm də regional və beynəlxalq aktorların qarşılıqlı maraqları ilə müəyyən olunacaq.
İkincisi, Tramp administrasiyasının birbaşa vasitəçiliyinin rolu vurğulanır. Keçmişdə də böyük güclər münaqişələrin həllində aktiv rol oynamışlar, lakin bu cür birbaşa və fərdi vasitəçilik bəzən müəyyən risklər də daşıyır. Belə ki, lider dəyişiklikləri və ya onların şəxsi maraqları prosesin gedişatını əhəmiyyətli dərəcədə dəyişə bilər. Bu baxımdan, institusional mexanizmlərin gücləndirilməsi və çoxtərəfli razılaşmaların əhəmiyyəti daha çox ön plana çıxır.
Keçmişdəki hadisələrdən çıxarıla biləcək əsas dərslərdən biri, sülh müqavilələrinin yalnız bir başlanğıc olması və onların həyata keçirilməsi üçün davamlı səylərin, həm daxili, həm də beynəlxalq təminatların vacibliyidir. ABŞ-ın vasitəçiliyi müsbət bir addım olsa da, uzunmüddətli sülhün qarantı olaraq regional ölkələrin qarşılıqlı etimadı və birgə təhlükəsizlik strategiyaları daha önəmli olacaqdır. Həmçinin, "iqtisadi fürsətlər" məsələsi, münaqişə sonrası yenidənqurma və inkişaf proseslərinin necə bölüşdürüləcəyi və bu prosesin regionda yeni gərginliklərə yol açmamağı təmin etmək baxımından diqqətlə izlənməlidir.
Bu kontekstdə, ABŞ-ın hazırkı vasitəçiliyinin nə dərəcədə tərəfsiz olduğu və ya öz strateji məqsədlərinə xidmət etdiyi sual doğurur. İqtisadi fürsətlər dedikdə, təkcə ABŞ-ın özü üçün yarana biləcək potensial faydalar deyil, həm də bölgə ölkələrinin iqtisadi inkişafına nə kimi təsir göstərəcəyi də araşdırılmalıdır. Digər vasitəçilik təcrübələri ilə müqayisədə, ABŞ-ın bu sülh prosesindəki rolu hansı spesifik yenilikləri gətirir və ya hansı mövcud tendensiyaları davam etdirir? Bu vasitəçiliyin uzunmüddətli nəticələri yalnız iqtisadi deyil, həm də siyasi və humanitar sahələrdə necə özünü göstərəcək?
Şərh Yaz