İsrail ilə yaşanan qarşıdurmalardan sonra İranın zərər görmüş infrastrukturunu bərpa etmək üçün addımlar atdığı məlum idi. Ən son peyk görüntülərinə görə, Tehran 12 gün davam edən münaqişələr zamanı İsrail tərəfindən hədəf alınan raket istehsalı müəssisələrini təmir etməyə başlayıb. Lakin ekspertlər qeyd edir ki, təmir işlərinin davam etdiyi zavodlara aid peyk görüntülərində bərk yanacaqlı sistemlər üçün yanacaq istehsal etmək məqsədi daşıyan avadanlıqlar aşkar edilməyib.
12 gün davam edən toqquşmalar zamanı hava hücumundan müdafiə qabiliyyətini əhəmiyyətli dərəcədə itirən İranın raket proqramı onun əlindəki ən çəkindirici amillərdən biri hesab olunur. Bu silah sistemləri İsrail ilə yeni bir qarşıdurma ehtimalı səbəbindən Tehran üçün olduqca həyati əhəmiyyətə malikdir. Ölkənin raket proqramının daha əvvəl Qərb ölkələri ilə aparılan nüvə danışıqları zamanı heç vaxt müzakirə mövzusu olmadığı da məlumdur. Ceyms Martin Nüvə Silahsızlanma Tədqiqatları Mərkəzinin tədqiqatçısı Sem Lair bildirib: “Əgər bərk yanacaq istehsal etmələrinə imkan verən bəzi vacib avadanlıqları yenidən əldə edə bilsələr, o zaman bu raket infrastrukturu hələ də mövcuddur və yenidən fəaliyyətə hazırdır.”
Bərk Yanacaq Raket Müəssisələri Hədəf Alınmışdı
Bərk yanacaqlı raketlər, buraxılışdan əvvəl yanacaq doldurulması tələb olunan maye yanacaqlı sistemlərə nisbətən daha sürətli atəşlənə bilir. Bu vəziyyət maye yanacaqlı sistemlərlə həyata keçirilən bir hücumun "təsirli" olma ehtimalını azaldır və qarşı tərəfə mümkün bir hücuma qarşı hazırlanmaq üçün daha çox vaxt qazandırır. Bu baxımdan, İsrailin İran daxilində güclü bir kəşfiyyat şəbəkəsinə malik olması bərk yanacaqlı sistemləri Tehran üçün daha da əhəmiyyətli edir.
2025-ci ilin 25 iyun tarixində İsrailin hücumundan sonra İranın Şahrud şəhərindəki bərk yanacaq istehsalı zavodunun gördüyü ziyan və müəssisələrin bərpa olunmuş vəziyyəti.
Tehranın şimal-şərqində, paytaxtdan təxminən 350 kilometr məsafədə yerləşən Şahrud bərk yanacaq istehsalı müəssisələri də İsrail tərəfindən hədəf alınan ərazilərdən biri idi. Bildirilir ki, bu zavod 12 günlük qarşıdurmadan xeyli əvvəl, 2024-cü ilin oktyabrında İran və İsrail arasında yaranan gərginlik zamanı İsrail tərəfindən vurulmuş ola bilər.
ABŞ mərkəzli Associated Press-də yer alan xəbərdə Planet Labs tərəfindən çəkilən və İranın bərk yanacaq istehsalı müəssisələrini əks etdirən fotoşəkillər ekspertlər tərəfindən təhlil edilib. Sem Lair, peyk görüntülərindən əldə edilən nəticəyə görə, Tehran yaxınlığında yerləşən zavodlarda tikinti işlərinin başladığını qeyd edib.
“Müharibədən Əvvəl Ayda 200 Raket İstehsal Etmək Potensialları Var idi”
İsrail ilə yaxın əlaqələri olan Vaşinqton mərkəzli Amerika Yəhudi Milli Təhlükəsizlik İnstitutunun məlumatına görə, İran 12 günlük müharibə zamanı İsrailə 574 ballistik raket atıb. Düşüncə mərkəzinə görə, müharibədən əvvəlki iki qarşıdurmada bu ölkə 330 raket buraxmışdı. Ceyms Martin Nüvə Silahsızlanma Tədqiqatları Mərkəzində təcrübəçi Karl Parkinin dediyinə görə, Tehran 12 gün davam edən qarşıdurmadan əvvəl ayda 200 bərk yanacaqlı sistem istehsal etmək gücünə malik idi. Bu qabiliyyət İsrailin raket istehsalı zavodlarına və raket yanacağı istehsal edən avadanlıqlara hücumunu prioritetə çevirib. Parkin vurğulayıb: “Əgər İran yanacaq istehsalı avadanlıqlarını əldə edə bilsə, yenidən yüksək həcmdə istehsala başlamaq üçün heç bir əngəl qalmayacaq.” Ölkənin müdafiə naziri general Əziz Nasirzadə qarşıdurmalardan sonra verdiyi açıqlamalarda Tehranın artıq daha təkmil döyüş başlıqlarına malik yeni raketlərə sahib olduğunu bildirərək, “İsrail ilə 12 günlük müharibə bəzi prioritetlərimizi dəyişdirdi. Artıq daha yüksək dəqiqliyə və daha böyük əməliyyat qabiliyyətinə malik hərbi texnika istehsalına diqqət yetiririk,” deyə qeyd edib.
Ehtiyacını Çindənmi Tədarük Edəcək?
Ekspertlərə görə, İran bərk yanacaq istehsalı üçün ehtiyac duyduğu avadanlıqları Çindən tədarük edə bilər. Daha əvvəl də Çin mərkəzli şirkətlərin bu ölkəyə bu sahədə müəyyən avadanlıqları satdığı iddia edilmiş, ABŞ Dövlət Departamenti bu ölkəyə 'ballistik raket itələyici komponentləri' verdiyini iddia etdiyi Çin şirkətlərinə qarşı sanksiya qərarı almışdı. Bu ölkənin Prezidenti Pəzeşkiyan və yüksək rütbəli hərbi rəsmilər keçən həftələrdə Çinin ‘Qələbə Günü’ münasibətilə keçirdiyi hərbi paradı izləmək üçün Pekinə səfər etmiş və bu səfər zamanı İran Prezidenti Məsud Pəzeşkiyan ilə Çin Prezidenti Si Cinpinq arasında ikitərəfli görüş baş tutmuşdu. Görüşə dair detallar verilməsə də, Çin Xarici İşlər Nazirliyi, “Çin bu ölkənin milli suverenliyini, təhlükəsizliyini və milli şərəfini qorumasına dəstək verir və Yaxın Şərqdə gərginliyin artmasından dərin narahatlıq duyur,” açıqlamasını verərək Pekinin Yaxın Şərqdə sülh və sabitliyə töhfə vermək üçün təsirini istifadə etməyə davam etməyə hazır olduğunu bildirmişdi.
Vaşinqton mərkəzli Hudson İnstitutunun baş tədqiqatçısı Can Kasapoğlu, Pekinin İranın ballistik raketləri üçün idarəetmə sistemləri və mikroprosessorlar da təmin edə biləcəyini söyləyərək, “İran, Çin ilə əlaqələrini dağıdıcı hərbi qabiliyyətlərini gücləndirmək üçün istifadə edərsə, 12 günlük müharibə bu rejim üçün qəti bir məğlubiyyətdən çox, yalnız bir sürət kəsici ola bilər,” şərhində bulunub.
İsrail ilə yaşanan 12 günlük qarşıdurmanın ardından toparlanmağa çalışan Tehran, keçən aylarda ciddi bir su və enerji böhranı ilə qarşılaşmış olsa da, hərbi infrastrukturun zərər görmüş hissələrinin bərpasına yönəlmiş işlər davam edir. Qarşıdurmaların ardından əlindəki sistemlərlə güc nümayiş etdirməyə çalışan Tehran avqust ayında İsrail hücumlarından sonra ilk dəfə Oman Körfəzi və Hind Okeanında hərbi gəmiləri ilə təlim keçmişdi. Ölkənin donanması, iyun ayındakı İsrail hücumlarına qarşı özünü dənizə açaraq qorumuşdu. Lakin bəzi sahil müəssisələri İsrail təyyarələri tərəfindən hədəf alınmışdı. Tehran, qarşı-qarşıya olduğu çətinliklərə baxmayaraq yaralarını sarmağa davam edərkən, irəliləyən müddətdə nələr olacağını isə zaman göstərəcək.
Oxucu Şərhləri
Əgər İran həqiqətən də İsrailə qarşı bir təhdid yaratmağa davam etmək niyyətindədirsə, o zaman bu cür infrastrukturun bərpası onun üçün strateji əhəmiyyət kəsb edir. Bərk yanacaqlı raketlərin daha sürətli istifadəyə verilmə qabiliyyəti, maye yanacaqlı sistemlərə nisbətən daha çevik bir müdafiə və ya hücum imkanı yaradır. Bu, İranın regiondakı mövqeyini gücləndirmək və potensial təhdidlərə qarşı daha hazırlıqlı olmaq cəhdi kimi görünə bilər.
Ancaq məqalədə vurğulandığı kimi, bərk yanacaq istehsalı üçün zəruri olan bəzi avadanlıqların aşkar edilməməsi, bu təmir işlərinin tam olaraq nəyə xidmət etdiyi barədə suallar yaradır. Bu, Tehranın hərbi potensialını yenidən qurmaq istiqamətindəki səylərinin nə qədər uğurlu olacağı ilə bağlı şübhələr oyada bilər. Ümumilikdə, bu məlumatlar regionda gərginliyin davam edəcəyi ehtimalını gücləndirir və beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətli olmasını tələb edir.
Şərh Yaz