Trampın İrana zərbəsi: Həlledici sualın cavabı

ABŞ-ın İranın Nüvə Proqramına Zərbələri: Bilinməyən Gələcək

ABŞ-ın İranın gizli nüvə proqramına endirdiyi gecə zərbələrindən sonra ən mühüm sual ən azı “məlum naməlum” olaraq qalır – yəni, bu proqramdan nə qalıb? Bu sualın cavabı regionun gələcəyini onilliklər boyu müəyyən edə bilər və ABŞ prezidenti Donald Trampın Yaxın Şərqdə növbəti münaqişəyə giriş qərarının əsas hakimi ola bilər. Bu sual həm də kəşfiyyat məlumatlarının qeyri-müəyyən və dəyişkən təbiəti ilə müşayiət olunur. Bir tərəfdən, Fordow, Nətəz və İsfahandakı nüvə obyektləri ilə bağlı ictimai müzakirələr Tehranın bütün nüvə sirlərini orada saxlamamaq istəyinə səbəb olmalı idi. (İran öz proqramının tamamilə dinc xarakter daşıdığını iddia etsə də, BMT-nin nüvə nəzarətçisi uran hissəciklərinin silah keyfiyyətindən cəmi bir qədər az – 83%-ə qədər zənginləşdirildiyini aşkar etmişdi). İsrailin iddia etdiyi kimi, İranın nüvə proqramının gizli bir elementi varsa, bu, BMT müfəttişlərinin gəzdiyi yerlərdə, Fordowda olduğu kimi, ABŞ bombalarının onun dərin mağaralarına nüfuz edə biləcəyi barədə günlərdir ictimai müzakirələrin aparıldığı yerlərdə yerləşməməlidir. Nüvə bombası üçün lazım olan xammal az ola bilər: 20 kiloqram yüksək zənginləşdirilmiş uran kifayətdir. Bir neçə qurğu üçün lazım olan komponentlər bir minivenə yerləşə bilər. Bu isə İranın hər hansı bir yerində gizlədilə bilər. Silah yaratmaq üçün lazım olan texnologiya daha mürəkkəbdir və insan təcrübəsi tələb edir ki, İsrail son 10 gündə əsas heyəti hədəf alan zərbələrlə və son 10 ildə davamlı şəkildə bunları zəiflətməklə məhv etməkdədir.

İranın Nüvə Proqramı: Mövcud Məhdudiyyətlər və Naməlumlar

İsrail hava qüvvələrinin, indi isə ABŞ-ın geniş müşahidə aparatının açıq iştirakı ilə belə intensiv bombardman altında İranın qəfildən bu sıçrayışı edə biləcəyini təsəvvür etmək çətindir. Lakin bu, bir naməlumdur və İsrail hər iki tərəfdən haqlı ola bilməz. Əgər siz İranın proqramının inkişaf etmiş və gizli olduğunu israr edirsinizsə, o zaman bilmədiyiniz bir şeyin baş verməsi riski də var. İranın bütün lazımi elementləri, hətta atom bombasının özünü başqa bir yerdə yığıb sadəcə gözləməsi mümkündürmü? Bunu yalnız zaman göstərəcək. Əks arqument də inandırıcıdır. İsrail İranın nüvə alimlərini və hərbi komandanlığını iyunun 13-də ilk zərbələr dalğasında yaşadıqları evlərində – mənzil binalarının müəyyən otaqlarında yatarkən öldürə bilib. Bu, Tehranın komandanlıq strukturunun və ən qorunan sirlərinin geniş və təsirli şəkildə kəşfiyyat vasitəsilə nüfuz etdiyini göstərir. Heç bir əməliyyat mükəmməl deyil; Vaşinqton və Təl-Əvivin birlikdə çox şey bildikləri mümkündür. Təkcə Fordowun dağ qalası deyil, başqa hədəflər də vurulub. Ehtimal ki, toz-duman yatışdıqca və peyk görüntüləri döyüş ziyanının qiymətləndirilməsində daha aydınlıq verdikcə, bir həftə əvvəl bilmədiyimiz hədəflərin vurulduğunu öyrənəcəyik. İranın nüvə ambisiyalarının əleyhdarları üçün – bir ovuc iranlı sərt xətt tərəfdarları istisna olmaqla demək olar ki, hər kəs üçün – bu, bir qədər rahatlıq verməlidir.

Nüvə Proqramının Gələcəyi və Diplomatik Perspektivlər

Lakin, şənbə gecəsi endirilən zərbələrin hər şeyi – hər bir mütəxəssisi, yaxud hər bir hissəcik materialını məhv etmədiyi ehtimal olunur. Mübarizə indi qalanları təqib etmək – sağ qalanları izləmək və nüvə layihəsinin təşvişə düşmüş elementlərinin dağıldıqda və ya xarabalıqları yoxladıqda səhvlər etmələri üçün imkanlar axtarmaq olacaq. Nə qədər ki, İranın nüvə proqramının bilinməyən hissələri varsa, onlar yəqin ki, gizli qalacaq. Tehran İsrail zərbələri təhlükəsi azaldıqdan sonra bu böyük sirri ortaya çıxarmağı və ya inkişaf etdirməyi daha məqsədəuyğun hesab edə bilər. İndi, müşahidə və bombardmanın ən yüksək nöqtəsində bunu tələsdirməyin bir mənası varmı? Diplomatiya – ABŞ prezidenti Donald Trampın "İndi sülh zamanıdır!" sözləri ilə Truth Social-da etdiyi gecə paylaşımında təklif etdiyi kimi – yenidən ortaya çıxa bilər. Lakin onun siması bir həftə əvvəlkinə nisbətən tamamilə dəyişib. İran rəsmiləri ötən həftə danışıqlar zamanı zənginləşdirməkdən imtina edə biləcəklərini mediaya eyham vurmuşdular. İndi isə ondan tələblər ballistik raket proqramına yönələ bilər ki, ABŞ-ın "şahinləri" uzun müddətdir onun ləğvini tələb edirdilər. Bu, artıq sürətli bir templə baş verir, İsraili hədəf almaq üçün intensiv raket istifadəsi və İsrailin əksər raket buraxılış qurğularını məhv etməklə bağlı iddiaları nəticəsində.

Ali Rəhbərin Dilemması və ABŞ-ın Regiondakı Təcrübəsi

İranın danışıqlar üçün istək siyahısının əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməsi – saxlamağa ümid etdiyi bir çox şeyin məhv edildiyi və ya istifadə edildiyi üçün – Ali Rəhbər Ayətullah Əli Xameneinin qarşılaşdığı bu anın çətinliyini ortaya qoyur. Onun səması düşmən hava qüvvələrinə məxsusdur, İranın nüvə proqramı ağır ziyan görüb, hərbi infrastrukturu və komandanlığı sarsılıb, daima sağ qalmaq üçün uyğunlaşmalı və dəyişməli olur. Bu, onun cavab üçün dərhal əlverişli seçimlərini məhdudlaşdırır. ABŞ bazalarına qarşı açıq zərbələr sadəcə şiddətli ABŞ cavabına yol açacaq və bu qədər siqnal verildikdən sonra təsirsiz ola bilər. İran ümumiyyətlə kiçik büdcələri və imkanlarını kompensasiya etmək üçün asimmetrik cavablara üz tutub. Bunu yaxın günlərdə Avropa paytaxtlarında və Hörmüz boğazında görə bilərik. O, həm bir növ çəkindirmə nümayiş etdirməli, həm də sağ qalmaq üçün gərginliyi azaltmalıdır. Lakin İranın uzunmüddətli baxış qabiliyyəti və strateji səbri onun xeyrinə işləyəcək. Ayətullahın qərar qəbul etməsinə təsir edən real seçki dövrləri yoxdur. İranlıların yenidən qruplaşmaq və gərginlik azaldıqda cavab vermək üçün vaxtı var. ABŞ-ın isə regionda uğur və tətbiq sahəsində zəif bir təcrübəsi var. Ötən gecə o, cəmi 20 ildə Suriyadan Əfqanıstana qədər tam bir kartoqrafik ölkə zolağını bombalamaqla şübhəli bir fərqlənmə əldə etdi. Lakin Suriyanın Əsəd rejimini devirə bilmədi və illərdir cəhd etməsinə baxmayaraq, ötən il İranın əsas regional proksilərindən birini kənarlaşdıran geniş dəyişikliklərin müşahidəçisi oldu. Ən uzun müharibəsi olan Əfqanıstanda isə açıq bir rüsvayçılıqla başa çatdı. İraq da kütləvi qırğın silahları haqqında mübahisəli məlumatlarla başladı və illər boyu dağıntı və itkidən sonra uğursuzluqla nəticələndi. İran İraq deyil və ötən gecə Amerikanın bu ölkəyə uğursuz işğalının başladığı 20 mart 2003-cü il deyildi. Trampın İrandakı ambisiyasında heç bir quru elementi yoxdur və onun məqsədi müttəfiqlər tərəfindən geniş şəkildə dəstəklənən və bəlkə də əlçatan olan bir şey idi. Lakin ABŞ-ın şübhəli təcrübəsi və Trampın həddindən artıq güc tətbiq etməsi ətrafındakı təkəbbürlü atmosfer regionda gələcək naməlumlar barədə həyəcanı artırmalıdır.

24saat