Gənc Vizyonerin Dunay Sahilində Qurduğu Yeni Respublika
20 yaşlı Daniel Ceksonun Xorvatiya ilə Serbiya arasındakı mübahisəli ərazidə “Verdis Azad Respublikası”nı elan etməsi dünya miqyasında böyük marağa səbəb olub. Bayrağı, konstitusiyası və 400 vətəndaşı olan Verdis, əslində bir gəncin uşaqlıq arzusunu reallığa çevirməsinin inanılmaz hekayəsidir. Xorvatiya tərəfindən ölkədən çıxarılmasına baxmayaraq, Belqraddan öz dövlətini idarə edən Cekson, Verdisin qurulma prosesini, qarşılaşdığı maneələri və gələcək planlarını ilk dəfə ictimaiyyətlə bölüşüb.İddia Olunmayan Torpaqlar Üzərindəki Respublika
Daniel Cekson 14 yaşında dostları ilə zarafatla qurduğu xəyali ölkəni, 2019-cu ildə Dunay çayının sahilindəki mübahisəli bir ərazidə həyata keçirdi. Nə Xorvatiya, nə də Serbiya tərəfindən iddia edilməyən bu yarım kvadrat kilometrlik bölgəyə “Verdis Azad Respublikası” adını verdi. Cekson bu prosesi belə izah edib: “Verdis 2023-cü ildə reallığa çevrildi. Əraziyə bayrağımızı sancdıq, torpaqlarımızı elan etdik.” Beynəlxalq hüquqa görə bu torpağın ən qədim aktiv iddiaçısı olduqlarını vurğulayan Cekson, “Nə Xorvatiya, nə də Serbiya bu əraziyə iddia etmir, çünki onlar Dunayın digər tərəfindəki böyük bir bölgə üçün mübahisə edirlər,” deyə bildirib.Beynəlxalq Tanınma Çətinlikləri və Deportasiya
Beynəlxalq arenada tanınmanın çətin bir proses olduğuna diqqət çəkən Cekson, “Ən böyük çətinlik, xarici rəsmilərlə danışmaq və dəstək tapmaq oldu,” sözləri ilə bu mübarizənin miqyasını vurğulayıb. Onun sözlərinə görə, Verdisin qurulması Xorvatiya rəsmilərinin reaksiyasına səbəb olub. Keçən il ərazidə düşərgə salarkən saxlanılan Daniel Cekson Xorvatiyadan deportasiya edilib. Bunun baş verə biləcəyini əvvəlcədən təxmin etdiklərini söyləyən gənc lider, “Vətəndaşlarımız üçün Xorvatiya polisinə veriləcək sənədlər hazırladıq. Çünki beynəlxalq hüquqa görə Xorvatiya polisi o əraziyə daxil ola bilməz,” deyib. Bu maneə ilə mübarizə üçün maarifləndirmə kampaniyaları apardıqlarını bildirən Cekson, “Xorvatiyanın səfirlikləri qarşısında etiraz aksiyaları təşkil etdik,” deyə əlavə edib və Belqraddan sürgündə idarə etdiyi Verdis üçün ümidini qoruduğunu vurğulayıb: “Bir gün torpaqlarımıza dönüb xəyalımızı tamamlayacağıq.”Verdisin Simvolizmi və Vətəndaşlıq Şərtləri
Cekson, Verdisin bayrağı, konstitusiyası və pasportlarının vizyonunun konkret təcəssümləri olduğunu söyləyərək, əslində hər birinin bir mənası olduğuna diqqət çəkib. O, “Bayraq, Xorvatiyanın Vukovar şəhərindən ilhamlanaraq yaradılıb. Yuxarıdakı mavi təmiz səmanı, ortadakı ağ sülh və birliyi, altdakı mavi isə Dunay çayını simvollaşdırır,” deyə izah edib. Digər tərəfdən, gerbdəki detallar da diqqət çəkicidir. Cekson, “Ağ leylək milli heyvanımız, dalğalı xəttlər Dunayı, alov poladı Serbiya mədəniyyətini, damalar Xorvatiya mədəniyyətini və palıd ağacları güc ilə birliyi təmsil edir. Bu simvollar, Verdisin sülhsevər və birləşdirici ruhunu əks etdirir,” deyə bildirib. Verdis Azad Respublikası kiçik bir ölkə olsa da, Ceksona görə böyük bir cazibə mərkəzidir. “15 min vətəndaşlıq müraciəti qəbul etdik, 400-ü təsdiqləndi,” deyən Daniel Cekson, vətəndaşların bacarıqlarına və ölkənin ehtiyaclarına uyğun seçildiyini, təmiz sabiqasının olmasının şərt olduğunu qeyd edib. Bununla yanaşı, investisiya yolu ilə də vətəndaşlıq əldə oluna biləcəyini ifadə edib.Gələcək Vizyonu və İdarəetmə Prinsipləri
Hər kəsin maraqlandığı Verdisin vətəndaşlarına təqdim etdiyi imkanlar isə iddialıdır. Daniel Cekson, “Yaşayış hüququ, iş imkanları və dövlət səhiyyə xidmətləri təklif etməyi planlaşdırırıq. Bir ölkəni qurmaq bir gecədə olmaz,” deyib. O, Verdisi beynəlxalq arenada fərqli bir yerdə yerləşdirmək istədiyini qeyd edərək, “Verdisi QHT-lər üçün bir mərkəz və dünya liderləri üçün vasitəçi bir ölkə olma potensialına malik hesab edirəm,” ifadəsini istifadə edib. Konstitusiyalarının azadlıq və bərabərliyə əsaslandığını vurğulayan gənc lider bu sözləri ilə Verdisin əhatəli bir quruluşa sahib olduğunun altını cızıb:Hər kəsin hökumət təzyiqindən uzaq bir səsi olmasını təmin edirik. Din və ya etnik mənşə fərq etməksizin, dövlətə töhfə verən hər kəs xoş qarşılanır.
Oxucu Şərhləri
Daniel Ceksonun Xorvatiya ilə Serbiya arasındakı mübahisəli ərazidə belə bir qurumu elan etməsi, geosiyasi vəziyyətdən də bəhrələndiyi şəklində şərh oluna bilər. Mübahisəli ərazilər, adətən dövlət qurma cəhdləri üçün cəlbedici olur, çünki onların hüquqi statusu qeyri-müəyyən olduğu üçün müəyyən manevr imkanları yarada bilir. Digər tərəfdən, 400 nəfərlik "vətəndaş" potensialı və konstitusiyaya malik olmaq iddiası, bu cür mikronasiyaların yalnız fərdi fantaziyadan ibarət olmadığını, bəzi hallarda müəyyən bir cəmiyyət hissini və ya qanuni bir struktur təşkil etmə arzusuyla da bağlı ola biləcəyini göstərir. Bu, əslində, mövcud dövlətlərin təklif etdiyi aidiyyət və ya təsir imkanlarından məhrum hiss edən şəxslər üçün bir çıxış yolu ola bilərmi? Yoxsa bu, əsasən sosial və ya iqtisadi narazılıqların yeni bir ifadə formasıdır?
Hər iki halda, müstəqillik elan edən şəxslər siyasi qeyri-sabitlikdən və ya hüquqi boşluqlardan istifadə edərək öz "dövlətlərini" qurmağa çalışırlar. Ancaq Vayraki Respublikasının yarandığı dövrdə beynəlxalq hüquq normaları və dövlətlərin suverenliyi anlayışı bugünkü qədər dəqiq müəyyənləşməmişdi. Quldurların fəaliyyətləri çox keçmədən imperiya qüvvələri tərəfindən yatırıldı və bu "dövlət" uzun ömürlü olmadı.
Hazırkı vəziyyətdə isə, dövlət qurma cəhdləri beynəlxalq aləmdə daha sərt nəzarət altındadır. Bir gəncin mübahisəli ərazidə öz "respublikasını" elan etməsi, o ərazinin hüquqi statusu və qonşu ölkələrin buna münasibəti baxımından Vayraki Respublikasının yaranması ilə müqayisədə fərqli bir kontekstə malikdir. Xorvatiya tərəfindən ölkədən çıxarılması, Ceksonun tamamilə beynəlxalq tanınmadan məhrum olduğunu və real suverenlikdən uzaq olduğunu göstərir. Keçmiş təcrübələrdən çıxarıla biləcək dərs, müstəqil dövlət qurmanın yalnız coğrafi əraziyə deyil, həm də beynəlxalq səviyyədə tanınmağa və legitimliyə əsaslandığıdır. Belə ki, Ceksonun təşəbbüsü, mövcud beynəlxalq hüquq çərçivəsində nə qədər reallığa söykənir?
Lakin bu iki hadisə arasında diqqətə çarpan fərqlər də var. Sealandın yarandığı ərazi beynəlxalq sularda hesab olunduğu üçün onun hüquqi statusu tamamilə fərqli idi. Verdisin isə Xorvatiya və Serbiya arasında mübahisəli bir ərazidə qurulduğu qeyd olunur. Bu, beynəlxalq hüquq baxımından Verdisin tanınması və hüquqi müdafiəsi baxımından ciddi çətinliklər yarada bilər.
Keçmişdəki Sealand hadisəsindən çıxarılan ən əsas dərslərdən biri odur ki, belə "mikro-dövlətlər"in beynəlxalq səviyyədə tanınması və davamlılığı demək olar ki, qeyri-mümkündür. Onlar adətən qısa müddətli marağa səbəb olur və ya böyük dövlətlər tərəfindən müdaxilə ilə qarşılaşırlar. Verdisin də bu təcrübələrdən nə öyrənə biləcəyi və ya Daniel Ceksonun bu cür çətinliklərlə necə mübarizə aparacağı maraq doğurur. Həmçinin, Xorvatiya tərəfindən ölkədən çıxarılmasına baxmayaraq, Belqraddan öz dövlətini idarə etməsi, onun mövcud reallıqla necə başa çıxdığını göstərir. Bu mövqe, onun fəaliyyətinin gələcək uğur qazanma potensialı haqqında da suallar doğurur.
Lakin Ceksonun halında 20 yaşlı bir gəncin, hələ də dünyada öz yerini tapmağa çalışan bir şəxsin bu addımı atması, daha çox şəxsi azadlıq axtarışı, qlobalizmin gətirdiyi yeni imkanlar, internet və texnologiyanın bu kimi fəaliyyətlərə verdiyi dəstək kontekstində dəyərləndirilməlidir. Belə ki, keçmişdə bu cür dövlətlər daha çox fiziki məkan və hərbi güc tələb etdiyi halda, indi virtual platformalar vasitəsilə də "dövlətçilik" simulyasiyası yaratmaq mümkündür. Bu, həm də mövcud beynəlxalq hüquq normalarına bir çağırışdır. Belə bir təşəbbüsün "təcrübi" və ya "siyasi" cəhətdən uğurlu olub-olmadığını müəyyənləşdirmək üçün, əvvəlki illərdə analoji mikrodövlətlərin uzunmüddətli təsirini və nəticələrini araşdırmaq faydalı olardı.
Belə bir şəraitdə, gənclərin bu cür qeyri-ənənəvi yollarla özlərini ifadə etməsi və siyasi fəallıq göstərməsi, qlobal miqyasda hansı yeni siyasi və sosial tendensiyalara yol aça bilər?
Tarixə nəzər saldıqda, özünü müstəqil elan edən, lakin beynəlxalq səviyyədə tanınmayan bir çox "dövlət" olduğunu görürük. Məsələn, 1970-ci illərdə Avstraliyalı Corc Qrey Qould "Minerva Respublikası"nı cənubi Sakit okeanda bir atollda elan etmişdi, lakin Avstraliya və Yeni Zelandiya tərəfindən müdaxilə edilərək bu cəhdin qarşısı alınmışdı. Ben Xəlifə də 2009-cu ildə "Əhmədbəy Respublikası"nı elan etmişdi. Bu tip hallarda əsas məqsəd ya siyasi bir etiraz, ya da sadəcə fərqlənmə istəyi olur. Daniel Ceksonun halında isə, ərazinin Xorvatiya və Serbiya arasında mübahisəli olması, onun bu addımı ilə müəyyən bir siyasi mesaj vermək istəyinin olduğunu düşünməyə əsas verir. Həmçinin, 400 vətəndaşı olması və Konstitusiyası olması, bunun sadəcə bir "oyun" olmaqdan kənar, daha ciddi bir məqsədin olduğunu göstərir. Lakin, bu "quruluş"un uzunmüddətli siyasi və ya iqtisadi dayanıqlılığının olub-olmayacağı, həmçinin beynəlxalq hüquq çərçivəsində hansı statusa sahib olacağı sual altındadır. Qeyd etmək lazımdır ki, digər mikronasiyalardan fərqli olaraq, Ceksonun öz "dövlətini" Belqraddan idarə etməsi, onun beynəlxalq münasibətlərdə mövqeyini daha da qəlizləşdirir.
Bu hadisəni, gənclərin siyasi proseslərdə özlərini ifadə etmə tərzinin dəyişməsi kontekstində dəyərləndirmək mümkündürmü? Belə gənclərin innovativ yanaşmaları, mövcud siyasi sistemlərdə özlərinə yer tapmaqda çətinlik çəkdikləri üçün alternativ yollar axtardıqlarını düşünmək olarmı?
Lakin, Daniel Ceksonun fəaliyyətinin fərqli bir tərəfi də var: onun xüsusi ərazidə dövlət qurması və bunun beynəlxalq hüquq müstəvisindəki implikasiyaları. Xorvatiya tərəfindən ölkədən çıxarılması və Belqraddan fəaliyyətini davam etdirməsi, onun dövlətinin ərazi bütövlüyü və suverenliyi barədə ciddi suallar doğurur. Bu, mühacirət siyasətləri və dövlət sərhədlərinin qorunması məsələləri ilə əlaqəli müasir problemləri də ortaya qoyur. Belə ki, bəzi ölkələr mövcud beynəlxalq nizamı dəyişdirmək istəyən qruplara qarşı daha sərt mövqe tutarkən, digərləri bu cür təşəbbüslərə daha tolerant yanaşır.
Daniel Ceksonun 'Verdis Azad Respublikası'nın beynəlxalq səviyyədə tanınması və ya tanınmaması, onun fəaliyyətinin uzunmüddətli nəticələri baxımından əhəmiyyətlidir. Belə bir təşəbbüsün real siyasi və ya iqtisadi təsirə malik olub-olmayacağı, yoxsa sadəcə virtual bir realitet olaraq qalacağı hələlik bəlli deyil. Bu hadisənin daha geniş kontekstdə hansı sosial və siyasi tendensiyaları əks etdirdiyini və gələcəkdə oxşar təşəbbüslərin nə kimi nəticələrə gətirib çıxara biləcəyini zaman göstərəcək.
Belə bir şəraitdə, qaçılmaz olaraq sual yaranır: Gələcəkdə texnologiyanın və qlobal əlaqələrin inkişafı, fərdlərin öz "dövlətlərini" yaratma cəhdlərini daha da artıracaqmı və bu, beynəlxalq hüquq və dövlət anlayışının əsaslarını necə dəyişə bilər?
Bu hadisəni beynəlxalq münasibətlər və dövlət quruculuğu kontekstində dəyərləndirmək olar. Vaxtilə "Sealand" kimi mikrodövlətlərin yaranması da eyni prinsipə dayanmışdı – mövcud dövlətlərin sərhədlərindən kənarda, heç bir ölkəyə məxsus olmayan ərazilərdə öz dövlətçiliklərini elan etmək. Ancaq "Verdis"in mövqeyi, Xorvatiya və Serbiya kimi tanınmış dövlətlərin ərazilərində, daha doğrusu, onların mübahisəli saydığı ərazidə qurulması, bu məsələni bir qədər fərqli bir müstəviyə daşıyır. Bu, yalnız dövlət qurma cəhdi deyil, eyni zamanda mövcud dövlətlərin ərazi iddialarına bir çağırış kimi də qəbul edilə bilər.
Məsələnin bir tərəfində gənclərin siyasi və sosial məsələlərə daha aktiv qoşulmaq istəyi, digər tərəfində isə beynəlxalq hüququn sərhədləri və dövlət suverenliyi kimi prinsipləri dayanır. Belə bir "dövlətin" beynəlxalq aləmdə tanınması üçün nə kimi şərtlər olmalı və Daniel Ceksonun bu hərəkatı uzun müddətdə davam etdirməsi nə dərəcədə realdır, bu suallar açıq qalır. Bəs, gənclərin mövcud siyasi sistemlərdən narazılığının təzahür formalarından biri kimi ortaya çıxan bu cür cəhdlər, gələcəkdə daha genişmi yayılacaq, yoxsa sadəcə olaraq indiki kimi "qeyri-adi" hadisələr olaraq qalacaqmı?
Bununla belə, gəlin məsələnin bu tərəfini də nəzərə alaq: "Verdis Azad Respublikası"nın elan olunması, onun konstitusiyasının, bayrağının olması və 400 vətəndaşının olması nə dərəcədə real bir dövlətçilik forması hesab oluna bilər? Beynəlxalq hüquq və tanınma baxımından belə bir qurumun statusu necə dəyərləndirilməlidir? Bu, daha çox bir sosial eksperiment, bir siyasi manifest və ya gənclik hərəkatı kimi qəbul edilə bilərmi? Mövcud siyasi və ərazi mübahisələrinin fonunda, bu cür bir addım konkret hansı hüquqi və siyasi nəticələrə yol aça bilər?
Tarixə baxsaq, mikro-millətlər və ya özünü elan edən "dövlətlər" təkcə müasir dövrə xas deyil. Məsələn, İkinci Dünya müharibəsindən sonra bəzi adalar və ya kiçik ərazilər üzərində öz suverenliyini elan edən şəxslər olmuşdur. Lakin bu cür təşəbbüslər adətən beynəlxalq səviyyədə tanınmır və tez-tez xarici təsirlər nəticəsində dağılır. Daniel Ceksonun halında, Xorvatiya tərəfindən ölkədən çıxarılması və Belqraddan öz "dövlətini" idarə etməsi, bu cür "yeni dövlətlərin" mövcudluğunu qoruyub saxlamağın çətinliklərini göstərir.
İqtisadi baxımdan, belə bir "respublika"nın real iqtisadi təməli, maliyyə mənbələri və beynəlxalq ticarət əlaqələri barədə məlumat verilməsə də, onun uzunmüddətli davamlılığı sual altındadır. Əgər bu "respublika"nın məqsədi sadəcə bir siyasi fəaliyyət nümayiş etdirməkdirsə, onda bunun cəmiyyətə təsiri məhdud ola bilər. Lakin əgər bu, daha geniş bir sosial-iqtisadi dəyişiklik cəhdidirsə, onda onun təsisçilərinin bu sahədəki planları daha ətraflı təhlil edilməlidir. Bəzi kiçik ölkələr, məsələn, mikronəzərlərin təsirindən yararlanaraq özlərini "dövlətlər" kimi təqdim edərək maliyyə sektorunda müəyyən fəaliyyətlər həyata keçirə bilmişdilər. Bu baxımdan, Verdis-in gələcəkdə hansı iqtisadi model üzərində qurulacağı maraqlıdır.
Belə bir şəraitdə, yəni mövcud dövlətlərin də müxtəlif sosial və iqtisadi problemlərlə üzləşdiyi bir zamanda, gənclərin "yeni dövlət" qurmaq cəhdlərini necə dəyərləndirməliyik? Bu cür təşəbbüslər sadəcə bir üsyankar fəaliyyətmi, yoxsa mövcud sistemlərin çatışmazlıqlarına qarşı real bir alternativ təklif edirmi?
Burada diqqət çəkən məqamlardan biri də Ceksonun Xorvatiya tərəfindən ölkədən çıxarılmasına baxmayaraq, Belqraddan dövlətini idarə etməyə davam etməsidir. Bu, müasir dünyanın beynəlxalq hüquq və suverenlik anlayışları çərçivəsində nə qədər "qeyri-ənənəvi" bir vəziyyətdir. Belə ki, əslində tanınmamış bir dövlətin liderinin başqa bir ölkənin paytaxtından öz "dövlətini" idarə etməsi, dövlətçiliyin coğrafi və siyasi sərhədlərinin mövcud qəliblərdən kənara çıxması kimi görünür. Bu cür halların gələcəkdə yeni siyasi formasiyaların yaranmasında və ya mövcud dövlətlərin daxili siyasətlərinə təsir göstərməsində hansı rol oynayacağı hələlik aydın deyil.
Digər tərəfdən, bu cür "mikro-dövlətlərin" yaranması, bəzən siyasi etiraz və ya fərqlənmə forması kimi də ortaya çıxa bilər. Milli kimlik axtarışları, qlobalizmin yaratdığı mədəni təsirlərə qarşı bir reaksiya və ya sadəcə fərdin özünü ifadə etməsinin bir yolu kimi də dəyərləndirilə bilər. Ancaq bu cür təşəbbüslərin reallıqda hansı siyasi, sosial və iqtisadi təsirlərə yol aça biləcəyi və ya sadəcə bir müddətlik "maraqlı hadisə" olaraq qalacağı sual altındadır. Belə ki, ölkənin 400 vətəndaşı olması və konkret bir ərazidə (mübahisəli olsa belə) elan edilməsi, əslində dövlətçiliyin müasir meyarları baxımından yetərli deyil.
Bu kontekstdə, əslində belə bir təşəbbüsün müasir informasiya texnologiyaları və sosial media vasitəsilə necə "siyasətə" çevrilə biləcəyi maraq doğurur. Belə ki, əgər tanınmamış bir dövləti idarə edən şəxs beynəlxalq ictimaiyyətin diqqətini çəkə bilirsə, bu, gələcəkdə daha geniş siyasi hədəflər üçün bir addım ola bilərmi?
Bu cür cəhdlər ilk baxışdan məsum və ya hətta qəribə görünsə də, onların arxasında yatan motivlər və cəmiyyətdə oyatdığı rezonans fərqli ola bilər. Libertelend nümunəsində Yidl'in əsas məqsədi libertarian və azad bazar ideyalarını təcəssüm etdirən bir icma yaratmaq idi. Verdis isə, məqalədə qeyd olunduğu kimi, daha çox bir gəncin uşaqlıq arzusunun reallığa çevrilməsi kimi təqdim olunur. Bu da, Verdisin Libertelend qədər siyasi və ideoloji bir platforma əsaslanmadığını düşündürür.
Keçmişdəki belə hadisələrdən çıxarıla biləcək əsas dərslərdən biri, bu cür "mikro-dövlətlərin" beynəlxalq səviyyədə tanınmasının çətinliyidir. Beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərinə görə, dövlətin yaranması üçün müəyyən şərtlər mövcuddur və bu cür fərdi təşəbbüslər adətən bu şərtləri ödəmirlər. Digər tərəfdən, bu cür hadisələr bəzən mövcud dövlətlərin ərazi mübahisələrini və ya idarəetmədəki boşluqları diqqət mərkəzinə çəkə bilər. Xorvatiyanın Ceksonu ölkədən çıxarması və ya Libertelendin ətraf dövlətlərin marağına səbəb olması, bu məsələlərin nə qədər həssas olduğunu göstərir. Verdisin fərqi, Ceksonun 'Belqraddan öz dövlətini idarə etməsi' ifadəsində gizlənir ki, bu da onun bir real ərazi üzərində deyil, daha çox virtual və ya simvolik bir məkan üzərində hakimiyyət qurduğunu göstərə bilər. Bu da onu Libertelend kimi təcrübələrdən daha da fərqləndirə bilər.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Verdis kimi mikronasiyalar, Seborqa (İtaliya daxilindəki mikronasiya) və ya Liberland (Serbiya və Xorvatiya arasındakı ərazi, Verdisə oxşar bir yerdə) kimi əvvəlki cəhdlərlə müqayisədə fərqlənir. Bu cəhdlərin çoxu yalnız qısa müddət davam edir və ya beynəlxalq səviyyədə tanınmır. Verdisin isə "400 vətəndaşı" olması və konstitusiyasının olması onun bu tip digər nümunələrdən daha "ciddi" bir cəhd olduğunu göstərə bilər. Digər tərəfdən, Belqraddan dövlət idarə etmə cəhdi, yəni fiziki olaraq mövcud olmayan bir ərazidən "idarəetmə"nin təşkili, müasir texnologiya və kommunikasiya vasitələrinin imkan verdiyi yeni idarəçilik modellərinə işarə edir. Bu, əslində, virtual bir dövlətçilik anlayışının formalaşması üçün bir başlanğıc ola bilərmi?
Belə bir cəhdin uzunmüddətli siyasi və ya sosial nəticələri nə ola bilər və bu cür "mikro dövlətlərin" yaranması beynəlxalq hüquq və dövlət suverenliyi anlayışına necə təsir edə bilər?
Bu hadisəni, qloballaşmanın artması, milli dövlətlərin suverenliyinin müasir informasiya texnologiyaları və sosial media platformaları qarşısında daha da mürəkkəbləşməsi tendensiyası ilə əlaqələndirmək olar. Belə ki, hər hansı bir şəxs, coğrafi olaraq tanınmış bir ərazidə fiziki varlıq göstərmədən, online platformalar vasitəsilə özünə "dövlət" təsəvvürü yarada bilir. Verdisin ətrafında yaranan "maraq" da böyük ölçüdə bu sosial media dövrünün bir məhsuludur.
Məlumdur ki, Xorvatiya tərəfi bu "respublikanı" tanımır və onu müstəqil bir dövlət hesab etmir. Ceksonun özünün Belqraddan "dövlətini" idarə etməsi isə bu "dövlətin" virtual və reallıqdan uzaq olduğunu göstərir. Bu cür təşəbbüslərin artması, beynəlxalq hüquq sisteminin və milli dövlətlərin suverenlik anlayışının gələcəkdə necə bir təhlükə ilə üzləşəcəyi sualını doğurur.
Bu məsələyə daha obyektiv yanaşsaq, Ceksonun hərəkətlərini sosial və iqtisadi məqamlarla əlaqələndirmək mümkündür. Gənclər arasında mövcud siyasi və iqtisadi sistemlərə qarşı narazılıq və özlərini ifadə etmək üçün alternativ yollar axtarmaq kimi tendensiyalar da bu cür hadisələrin təməlində yata bilər.
Gələcəkdə, internetin daha da inkişafı və məsafənin əhəmiyyətini itirməsi fonunda, bu cür "mikrodövlətlərin" sayının artması gözləniləndir. Bəs, milli dövlətlər bu yeni virtual və ya qismən real təhdidlərə qarşı hansı tədbirləri görəcəklər?
Bu kontekstdə, 'Verdis'in yaradılmasını 1960-cı illərdə Sealandın qurulması kimi hadisələrlə müqayisə etmək olar. Sealand da beynəlxalq sularda köhnə bir dəniz qalasında elan edilmişdi və eyni şəkildə, rəsmi tanınma tapa bilməmişdi. Lakin Ceksonun təşəbbüsünün, Belqraddan idarə olunması və "400 vətəndaşı" olması, onun daha çox siyasi və ya hüquqi bir hərəkətdən çox, bir növ sosial-siyasi təcrübə kimi qəbul edilməsinə səbəb olur. Bu, Ceksonun Xorvatiya tərəfindən ölkədən çıxarılması ilə daha da qabarıq şəkildə ortaya çıxır ki, bu da onun iddia etdiyi "suverenlik"in sərhədlərini aydın şəkildə göstərir.
Bu cür hərəkatlar bəzən mövcud dövlətlərin sisteminə etirazın, yaxud da özlərini ifadə etməyin alternativ yolları kimi də görünə bilər. Belə bir gənc liderin, mövcud beynəlxalq və milli sərhədlərlə bağlı narazılıqlarını və ya fərqli bir sosial-siyasi model axtarışını nə dərəcədə təmsil etdiyini də düşünmək lazımdır. Belə bir təşəbbüs, sadəcə bir gəncin xəyalından ibarətdirmi, yoxsa bu, gənclərin mövcud siyasi sistemlərlə bağlı narazılığının və ya alternativ dünyalar yaratma istəyinin genişlənməsinin bir göstəricisidir?
Son illərdə internetin və qlobal kommunikasiyanın inkişafı, fərdlərə və kiçik qruplara öz "mikrodövlətlərini" elan etmək və hətta onlara virtual və ya fiziki bir kimlik qazandırmaq üçün yeni imkanlar yaradır. Bu, bir tərəfdən, müasir cəmiyyətdə fərdlərin özlərini ifadə etməsi və alternativ sosial strukturlar yaratması istəyindən qaynaqlana bilər. Digər tərəfdən, bu cür halların, dövlət qurumlarına və mövcud siyasi nizamına qarşı artan etibarsızlığın bir əlaməti olub-olmadığını da düşünmək lazımdır. İqtisadi cəhətdən, bu, bəzən bürokratik maneələrdən qaçmaq və ya yeni iqtisadi modelər sınaqdan keçirmək cəhdi kimi də görünə bilər.
Bu kontekstdə əsas sual yaranır: gələcəkdə bu cür fərdi və ya kiçik qruplar tərəfindən yaradılan "mikrodövlətlər", daha böyük dövlətlərin suverenliyinə və beynəlxalq hüquqa təsir göstərən, daha genişmiqyaslı bir fenomenə çevrilə bilərmi?
Daniel Ceksonun Vercislə bağlı təşəbbüsü, "Libertaniya"nın təcrübəsi ilə bir sıra paralellər daşıyır. Hər iki halda, dövlət qurma ideyası mövcud siyasi və ərazi mübahisələrinin fonunda ortaya çıxır. Belə təşəbbüslərin ümumi cəhəti, kiçik bir qrup tərəfindən özünün "suveren" elan edilməsi və bu iddianın beynəlxalq tərəfindən heç bir dövlət tərəfindən tanınmamasıdır.
Keçmişdəki bu cür hadisələrdən çıxarılan əsas dərs, dövlət qurmanın sadəcə bayraq və konstitusiya yaratmaqla deyil, həm də mövcud beynəlxalq hüquq normaları, tanınma və effektiv ərazi nəzarəti kimi fundamental elementlərlə bağlı olmasıdır. Belə ki, "Verdis Azad Respublikası"nın mübahisəli bir ərazidə elan edilməsi və Xorvatiya tərəfindən ölkədən çıxarılması, bu təşəbbüsün təsir dairəsinin və həqiqi müstəqilliyinin məhdudluğunu göstərir. Bu cür hallarda, gənclərin həvəsi və vizyonu təqdirəlayiq olsa da, reallıqda dövlət yaratmağın çətinlikləri və beynəlxalq sistemin reallıqları ilə qarşılaşılır. Verdisin təcrübəsi, əslində, bu qəbildən olan cəhdlərin nə qədər qeyri-real ola biləcəyinə dair bir örnək təşkil edir.
Tarixdə, xüsusilə də 20-ci əsrin sonu və 21-ci əsrin əvvəllərində, müxtəlif mikronasiya hərəkatları mövcud olub. Bunlardan bəziləri daha çox siyasi etiraz, digərləri isə siyasi və ya sosial satira məqsədi güdürdü. Məsələn, Seborqa Knyazlığı və ya Liberland kimi təsisatlar, qeyri-adi hüquqi və ya tarixi şəraitlərdən istifadə edərək öz "suverenliklərini" elan etmişdilər. Lakin Ceksonun hərəkətinin bu təsisatlardan fərqli olaraq, hələ də formalaşmaqda olan, öz dövlət quruculuğu adı altında baş verən gənclik impulsundan qaynaqlandığını görmək mümkündür. Belə bir "respublika"nın konstitusiyası və 400 vətəndaşının olması, onun yalnız fərdin öz xəyallarının reallaşması çərçivəsində qalmadığını, lakin həmçinin, beynəlxalq hüquq və dövlət tanınması baxımından ciddi məhdudiyyətlərlə üzləşəcəyini göstərir. Xorvatiya tərəfindən ölkədən çıxarılması və Belqraddan fəaliyyət göstərməsi, onun "dövlətçilik" iddialarının fiziki və hüquqi olaraq necə əngəllərlə qarşılaşdığını aydın şəkildə ortaya qoyur.
Belə bir gənc vizyonerin beynəlxalq səviyyədə tanınmış bir dövlət qurmaq cəhdi, bizə öz torpağını itirmiş və ya milli kimliyi zəifləmiş cəmiyyətlərdə yeni kimliklər axtarışını xatırladır. Lakin bu cür fərdi səylərin nə dərəcədə davamlı və ya mənalı ola biləcəyi sual altındadır. Belə bir halda, əsl dövlət quruculuğu ilə fərdi xəyal və ya siyasi etiraz arasındakı sərhədlər tamamilə bulanıqlaşmırmı?
Bu cəhdlərin əsas məqsədi çox vaxt siyasi etiraz, qaçış və ya sadəcə fərdi bir arzunun reallaşdırılması idi. Lakin bu cür "dövlətlər"in heç biri daimi və ya siyasi təsir gücünə malik olmamışdır.
Daniel Ceksonun yaradığı "Verdis Azad Respublikası"nın, onun 20 yaşında olması, mübahisəli bir ərazidə fəaliyyət göstərməsi və Xorvatiya tərəfindən ölkədən çıxarılması, keçmişdəki oxşar hadisələrin müasir bir təcəssümü kimi görünür. Lakin bu günün qlobal informasiya axını və beynəlxalq münasibətlərin mürəkkəbliyi, Ceksonun fəaliyyətinin oxşar keçmiş təcrübələrindən hansı baxımdan fərqləndiyini və ya hansı dərsləri verdiyini dəyərləndirmək üçün əlavə analiz tələb edir. Keçmişdə bu cür cəhdlər daha çox fərdi xarakter daşıyarkən, hazırkı şəraitdə sosial media və internetin rolu, belə bir "respublika"ya olan marağı və ya reaksiyanı necə dəyişdirdiyi sualını ortaya çıxarır.
Şərh Yaz