Şərqi Afrikanın kimsəsiz Afar bölgəsində, temperaturun müntəzəm olaraq 54°C-ə (130°F) çatdığı bu diyarda Yer qabığı parçalanır. Nəhəng çatlar landşaftı kəsib keçərək yolları və əkin sahələrini dağıdır. Alimlər bunu qitənin ikiyə ayrılma prosesinin nadir, canlı görüntüsü kimi qiymətləndirirlər.
Efiopiya, Keniya və Tanzaniyanın bəzi hissələrinin altındakı torpaq yavaş-yavaş, lakin şübhəsiz şəkildə sürüşür. Qitə qabığını təşkil edən tektonik plitələr bir-birindən ayrılır. Bu proses o qədər tədricən baş verir ki, dəyişikliklər çox vaxt nəzərə çarpmır, lakin bəzən bir neçə gün ərzində ərazinin relyefini dəyişəcək qədər kəskin olur.
Afar Triple junction plate map. Credit: CC BY 3.0 / Razashah1 / Afar Triple junction plate map
Bu dəyişikliyin mərkəzində Qırmızı dənizdən Mozambikə qədər 3000 kilometrdən çox uzanan nəhəng bir çat olan Şərqi Afrika yarığı sistemi dayanır. Bu yarıq uzun müddət geoloji səbrin nümunəsi kimi görünsə də, yeni məlumatlar onun təkamül sürətinin və intensivliyinin əvvəllər zənn ediləndən daha sürətli ola biləcəyini göstərir.
Tektonik Yarıq: Real Vaxtda Müşahidə
Şərqi Afrika yarığı Yer kürəsində alimlərin qitə yarığından okean yarığına keçidi müşahidə edə biləcəyi nadir yerlərdən biridir. Nübiya, Somali və Ərəb tektonik plitələrinin qovşağında bu yarıq qitəni aktiv şəkildə ayırır.
2005-ci ildə Efiopiya səhrasında 56 kilometr (35 mil) uzunluğunda dramatik bir çat əmələ gəldi. Alimlər bu qırılmanın tektonik hərəkət nəticəsində baş verdiyini təsdiqlədilər. Hadisə o qədər qəfil baş verdi ki, bir neçə əsrlik plitə sürüşməsini iki həftədən az müddətdə təkrarladı.
A 35-mile-long rift opened up in the Ethiopian desert in 2005, the result of tectonic plates slowly spreading the continent apart. Credit: University of Rochester
Bu bölgədə yarıq fəaliyyətini izləmək üçün peyk radarından istifadə edən araşdırmaçı Kristofer Mur qeyd edib ki, bura qitə yarığının necə okean yarığına çevrildiyini öyrənmək üçün Yer üzündə yeganə yerdir.
Alimlər indi yarığın bəzi hissələrinin altında okean qabığının formalaşdığını aşkar edirlər. Bu, qurudan okean dibinə doğru dərin bir keçidin siqnalıdır. Qitə süxurlarından daha sıx və kimyəvi cəhətdən fərqli olan bu qabıq adətən yalnız mövcud okeanların altında tapılır – bu, Yerin daxili arxitekturasının dəyişdiyinin aydın əlamətidir.
Maqma, Çatlar və Yerin Altındakı Təzyiq
Parçalanma yalnız səth səviyyəsində deyil. Dərində, maqma mantiya vasitəsilə yuxarı qalxır, qabığın plitələrini bir-birindən ayırır və tez-tez zəlzələlərə, vulkan püskürmələrinə səbəb olur. Bölgənin unikal geologiyası onu yeni okeanların yaranmasını öyrənmək üçün misilsiz bir laboratoriyaya çevirir.
Tədqiqatçılar güman edirlər ki, Şərqi Afrikanın altından Yerin daxili hissəsindən həddindən artıq qızmış süxur lələyi qalxır və qabıq çatlayana qədər təzyiq yaradır. Bu nəzəriyyə 2005-ci ildə müşahidə olunan qəfil qırılmalarla üst-üstə düşür.
In 5 million to 10 million years, the tectonic movement will split the African continent into two and create a new ocean basin. Credit: University of Rochester
Afar bölgəsində tədqiqat aparmış geofizik Sintiya Ebinqer bu ərazini elmi cəhətdən əvəzsiz, eyni zamanda qəddar dərəcədə sərt bir mühit kimi təsvir edir. O, hədsiz isti və çətin relyefə işarə edərək, “bura Dantenin cəhənnəmi adlandırılıb” deyə bildirib.
Yarıq əmələ gəlmə prosesi sabit deyil. Ebinqerin araşdırmaları göstərir ki, zahirən geoloji sakitlik dövrlərindən sonra toplanmış maqmanın qabıqdan yuxarıya doğru irəliləməsi ilə qəfil, partlayıcı tektonik fəaliyyət baş verir. Onun müqayisəsində, bu, sonda partlayan həddindən artıq şişirdilmiş şara bənzəyir.
Qırmızı dənizin Növbəti Addımı
Əgər yarıq əmələ gəlməsi davam edərsə, alimlər təxmin edirlər ki, 5-10 milyon il ərzində Qırmızı dəniz və Ədən körfəzi yarıq vadisinə dolaraq yeni bir okean yarada bilər. Bu, şərqi Efiopiyanın, Keniyanın və Tanzaniyanın bəzi hissələrini təcrid edərək Madaqaskara bənzər ayrı bir quru parçası əmələ gətirəcək.
Bu ssenari sadəcə nəzəri deyil. Ərəb plitəsi artıq 30 milyon ildən çoxdur ki, Afrikadan uzaqlaşır və bu prosesdə Qırmızı dənizi və Ədən körfəzini formalaşdırıb. Bu gün Somali və Nübiya plitələri ildə 0,5 ilə 1,27 santimetr (0.2-0.5 düym) sürətlə bir-birindən ayrılır.
Makdonald qeyd edib ki, plitələr ayrıldıqca, Yerin dərinliklərindən material səthə çıxır və silsilələrdə okean qabığı əmələ gətirir. Artıq okean qabığının formalaşmağa başladığını müşahidə edirik.
Hərəkətdə Olan Planeti Monitorinq Etmək
Onilliklər boyu yarıq yavaş və sabit hesab olunurdu. Lakin yüksək dəqiqlikli GPS və peyk radarının meydana çıxması bu fikri dəyişdirir. Bu alətlər indi tədqiqatçılara torpaq hərəkətini millimetr səviyyəsində dəqiqliklə aşkar etməyə imkan verir, əvvəllər müəyyən edilməyən Yer səthindəki dəyişiklikləri üzə çıxarır.
Bu texnologiya yalnız plitə tektonikası modellərini təkmilləşdirmir, həm də Yerin qabığının nə qədər dinamik olduğunu üzə çıxarır. Plitələr sürüşməyə davam etdikcə, bu transformasiya təkcə xəritələrə deyil, Şərqi Afrikada infrastruktura, iqlimə və enerji strategiyalarına da təsir edəcək.
Bəzi ölkələr artıq bölgənin geotermal potensialından istifadə edərək, zəlzələlərə səbəb olan eyni tektonik istilikdən bərpa olunan elektrik enerjisi istehsal edirlər. Lakin bunun müqabilində risklər də mövcuddur: kövrək infrastruktur, seysmik təhlükələr və köçürmə zonaları keçid dövründə olan bir qitənin real nəticələridir.
Oxucu Şərhləri
Hələlik heç bir şərh yazılmayıb. İlk şərhi siz yazın!
Şərh Yaz