Yeni Zelandiyanın Maori səsverməsi Kanadaya dərsdir

Kanadalılar tez-tez Yeni Zelandiyanı yerli xalqların səslərinin seçki sisteminə daxil edilməsi üçün təsdiq olunmuş bir model kimi qəbul ediblər. Lakin Yeni Zelandiyada bu yaxınlarda keçirilən yerli seçkilər Kanada üçün vacib bir xəbərdarlıq nümunəsi təqdim edir. Xüsusilə, müqavilə hüquqlarının mübahisəli olduğu və yerli xalqların öz müqəddəratını təyin etməsinin tez-tez yanlış anlaşıldığı və ya siyasiləşdirildiyi Kanadada bu hadisələr diqqətlə izlənilməlidir. Yeni Zelandiyada 2025-ci ilin oktyabrında keçiriləcək yerli seçkilər zamanı 42 bələdiyyədən 24-də seçicilər 2028-ci ilə qədər Maori seçki dairələrinin – yerli Maorilər üçün ayrılmış yerlərin ləğvinə səs veriblər. Bu dairələr yerli idarəetmədə təmsilçilik vasitəsilə Maorilərin qərar qəbul etmə proseslərində təminatlı iştirakını təmin etmək üçün nəzərdə tutulmuşdu. Bu nəticələr bələdiyyə səviyyəsində yerli xalqların təmsilçiliyinə doğru irəliləyişin geriyə dönməsi kimi görünsə də, əsas məsələ ondadır ki, milli hökumət yerli şuraları icmaların istəyindən asılı olmayaraq bu sorğuları keçirməyə məcbur edib. Maraqlıdır ki, ölkə daxilində Yeni Zelandiyalıların 54 faizi Maori seçki dairələrinin saxlanmasına, 46 faizi isə ləğvinə səs verib. Maorilərin rekord iştirakına və bəzi şəhər ərazilərində qazanılan uğurlara baxmayaraq, kənd yerlərində əksəriyyət dairələrin əleyhinə səs verib.

Maori təmsilçiliyi: Tarix və müasir çağırışlar

Kanada üçün ilk dərs, yerli xalqları yerli qərar qəbul etmə proseslərinə daxil edən seçki və idarəetmə sistemlərinin dizaynı ilə bağlıdır. Bu yaxınlara qədər yerli seçkili orqanlarda Maori təmsilçiliyi ölkə üzrə cəmi dörd faiz civarında, son dərəcə aşağı idi. Bu problem 2000-ci illərin ortalarında Vaytanqi müqaviləsini – Yeni Zelandiyanın qurucu konstitusiya sənədi sayılan anlaşmanı – əks etdirən daha geniş qanunvericilik islahatları tələbi çərçivəsində aktuallaşdı. Yeni Zelandiya İnsan Hüquqları Komissiyası 2010-cu ildəki hesabatında yerli idarəetmədə Maori təmsilçiliyini irqi münasibətlərdə ən yüksək prioritet olaraq müəyyən edərək, “müsbət addımlar atılmasa, yerli idarəetmədə Maori təmsilçiliyi əhalidəki Maorilərin nisbətindən xeyli aşağı qalmağa davam edəcək” xəbərdarlığını etmişdi. 1867-ci ildən bəri parlament seçkilərində Maorilər üçün ayrılmış yerlər – Maori seçki dairələri – mövcud olsa da, bu yaxınlara qədər yerli şuraların Maori seçki dairələri tətbiq etməsi nadir hallarda baş verirdi. 2002-ci ildən qüvvədə olan qanunvericilik şuralara Maori dairələri yaratmağa icazə verirdi, lakin seçicilərə onları ləğv etməyə imkan verən unikal bir petisiya və plebisit tələbi səbəbindən az sayda şura bunu edə bildi. 2021-ci ildə Leyborist hökuməti Yerli Seçki Aktına dəyişiklik edərək, Maori seçki dairələri ilə bağlı sorğuların keçirilməsi tələbini ləğv etdi, çünki bu tələb digər yerli hökumət dairələrinə şamil edilmirdi. O zamankı yerli hökumət naziri Nanaia Mahuta plebisit müddəasını “Maorilərə qarşı ədalətsiz” adlandırmışdı. Bu dəyişiklik Maori seçki dairələrinin sayında artıma səbəb oldu, belə ki, bu gün yerli orqanlarda Maori təmsilçiliyi əhalinin təxminən 17 faizi olan payına daha yaxındır. Lakin 2024-cü ildə yeni sağçı koalisiya hökuməti bu qərarı geri götürərək, Maori seçki dairələrini “irqə əsaslanan təmsilçiliyin qeyri-demokratik forması” kimi təqdim etdi və 2021-ci ildən bəri Maori dairələri tətbiq etmiş bütün yerli hakimiyyət orqanlarını bu məsələni seçicilərin qərarına verməyə məcbur etdi.

"Hamı üçün bir qanun" kampaniyası və siyasi qütbləşmə

Referendum, adətən, azlıqların maraqlarını müəyyən etmək üçün yaxşı bir üsul deyil. Hökumətin niyyətində olduğu kimi, Maori seçki dairələri Yeni Zelandiyanın müqavilə hüquqları, ictimai ədalət və bərabərlik qavrayışları, habelə Maori mədəniyyəti ilə bağlı davam edən mübahisələrində başqa bir mübahisə nöqtəsinə çevrildi. Oktyabrın 11-dək davam edən təxminən bir aylıq yerli seçki dövründə, koalisiyanın sağ qanadı olan ACT Partiyası yerli namizədlər irəli sürdü və Hobson’s Pledge kimi qruplarla birlikdə “hamı üçün bir qanun” kimi şüarlarla kampaniya apardı. Maorilərin niyyətləri haqqında şübhə yaradan və bölücülük aparan kampaniya Maorilərin fərdlərinin razılığı olmadan, mübahisəli lövhələrdə yerləşdirilməsi ilə müşayiət olundu. Bu arada, Leyboristlər, Yaşıllar və bir sıra Maori və müttəfiqlərin rəhbərlik etdiyi qrassrut təşkilatlar Maori seçki dairələrinin müqaviləyə və demokratik bərabərlik prinsiplərinə uyğun olaraq saxlanmasını müdafiə etdilər. Şəhər merləri və şura üzvlərinin əksəriyyəti, yerli idarəetmədə Maori təmsilçiliyinin praktik faydalarından bəhs etdilər.

Şəhər və kənd əhalisi arasında fərqlər

Yeni Plimut (əhalisi 58 min nəfər) rayonu, bu yaxınlarda keçirilmiş referendumlardakı gərginliyi – proqressiv şəhər seçiciləri ilə mühafizəkar kənd icmaları arasındakı ziddiyyətləri – əks etdirən bir mikrokosmos kimi qəbul edilə bilər. Baxmayaraq ki, üç Maori şura üzvü seçildi, seçicilər cüzi fərqlə (55-45 faiz) 2028-ci ildə keçiriləcək növbəti seçki üçün Maori seçki dairəsinin ləğvinə səs verdilər. Yerli kampaniya xüsusilə bölücü xarakter daşıyırdı, hətta bir bələdiyyə sədri namizədi şuranın Maori dairəsini saxlamağı dəstəklədiyi üçün ölüm təhdidləri ilə üzləşdiyi bildirildi. Buna baxmayaraq, iki nəfəri ümumi səsvermə ilə seçilən üç Maori şura üzvünün mövcudluğu, yerli idarəetmədə təmsilçilik üçün qrassrut dəstəyinin olduğunu göstərir. 2019-cu ildən bəri rayon miqyasında şurada xidmət edən Dinnie Moeahu, 2015-ci il referendumunda icmasının cəmi 17 faizinin Maori seçki dairələrini dəstəklədiyini nəzərə alsaq, bunun “əlamətdar bir dəyişiklik” olduğunu qeyd etdi. Yeni Zelandiya müqavilə öhdəliklərini yerinə yetirməyə davam etdikcə, əsas çətinlik bu parçalanmaları aradan qaldırmaq olacaq. Bu baxımdan, Aotearoa Kanadaya, xüsusilə yerli icmalara qarşı öhdəliklərini başa düşməyən bələdiyyə hökumətlərinə və yerli sakinlərin və məmurların böhran vəziyyətinə düşənə qədər müqavilə iddialarına qarşı laqeyd qaldıqları yerlərə dərslər təklif edir.

Dialoq, qütbləşmə deyil

Maori seçki dairələri ilə bağlı plebisitlər göstərir ki, yerli xalqların təmsilçiliyi üçün institusional islahatlar həyati əhəmiyyət kəsb etsə də, geniş ictimai anlaşma və etimad olmadan əhəmiyyətli dəyişikliklər davamlı ola bilməz. Yalnız məskunlaşmış icmalar müstəmləkə tarixləri, müqavilə hüquqlarının ortaq əhəmiyyəti və öhdəlikləri, habelə empatiya üçün insan potensialı ilə həqiqətən əlaqə qurduqda, mənalı bərabərlik üçün təməl qoyulacaq. Yeni Zelandiya, bunun bir çox yaradıcı və mərkəzsizləşdirilmiş yollarla həyata keçirildiyini sübut edir. Xüsusilə, münaqişə vasitəçiliyi, performans və dinləməyə əsaslanan praktikalarla Pākehā (Avropalı, xüsusilə Britaniya mənşəli, müstəmləkəçiliyin faydalanıcısı olan müxtəlif insanlar qrupu) arasında anlaşmanın qurulması üçün müdaxilələr həyati əhəmiyyət kəsb edir. Kanada üçün son dərs isə budur ki, bu səylər bütün səviyyələrdə siyasi liderlərdən bölücü ritorikanı yumşaltmağı tələb edir, çünki qızışdırıcı nitq anlaşılmazlığı dərinləşdirir və tərəqqiyə mane olur. Əsl dəyişiklik təhsildən, mərhəmətdən və qütbləşmə əvəzinə dialoqa bağlılıqdan başlayır.

24 saat