2038 fəlakəti gəlir: 19 Yanvarda zaman 137 il geriyə sarılacaq, bütün sistemlər çökəcək

"2038 problemi"nin Y2K probleminə bənzədilməsi maraqlıdır. Hər iki halda da proqramlaşdırma ilə bağlı məhdudiyyətlər geniş miqyaslı tənəzzülə səbəb ola bilər. Y2K zamanı bir çox ölkə və müəssisə ciddi hazırlıq işləri görmüş və fəlakətin qarşısı alınmışdı. Ancaq, məqalədə qeyd olunan 2038-ci il problemi, ənənəvi tarix formatlarının "Unix zamanı" ilə əvəz olunmasından qaynaqlanır. Məlumdur ki, Unix sistemlərində saniyələr 1 yanvar 1970-ci il saat 00:00:00-dan etibarən sayılır və bu, 32-bit bir integer dəyərində saxlanır. Bu dəyər 2038-ci il yanvarın 19-da saat 03:14:07-də maksimal həddə çatacaq və sonra sıfırlanacaq. Bu, Y2K-dan daha fundamental bir problem olaraq görünür, çünki Y2K yalnız iki rəqəmli il formatının illüziyasını aradan qaldırmalı idi, lakin burada bütün vaxt qeydlərinin inteqrasiyası risk altındadır. Qardaş Türkiyədə bu cür texnoloji məsələlərlə bağlı proaktiv yanaşmaların olduğunu düşünürəm, lakin bəzi inkişaf etməkdə olan ölkələrdə bu cür "gizli" zəifliklər, infrastrukturun yenilənməsi üçün kifayət qədər investisiya olmadığı üçün daha böyük təhdid yarada bilər. Məsələn, hələ də bir çox kritik sistemlərin köhnə kodlara əsaslandığı hallarda, bu problemi həll etmək üçün infrastrukturə böyük sərmayə qoyulması zərurəti yaranır. Bəs, hazırda sistemlərimizin əksəriyyətinin təməlində duran, lakin tez-tez göz ardı edilən digər hansı köhnəlmiş texnologiyalar gələcəkdə oxşar "zaman bomba"ları yarada bilər?

"2038 problemi"nin Y2K probleməsinə bənzədiyi və nəticədə "bir çox cihaz və rəqəmsal sistemin fəaliyyətini dayandıracağı" iddiası maraqlıdır. Lakin, Y2K problemindən fərqli olaraq, burada vaxtın 137 il geriyə sarılacağı və bunun bütün sistemləri çökdürəcəyi kimi daha spesifik və hətta fövqəltəbii bir nəticə vurğulanır. Bu "zamanın geri dönməsi" konsepsiyasının texniki əsası nədir? Sadəcə proqram təminatı səhvi bu qədər radikal bir hadisəyə necə səbəb ola bilər? "Wion News-da yer alan <a href="https://az24saat.org/" target="_blank" rel="noopener noreferrer">xəbər</a>" ifadəsi, bu iddiaların hansı ilkin mənbələrə əsaslandığını tam aydınlaşdırmır. Mümkündürsə, bu texniki səhvin hansı spesifik mexanizmlə vaxtı bu qədər geriyə apara biləcəyini və ya bu sonuncuya necə səbəb olacağını daha ətraflı izah edən texniki məqalələr və ya ekspert rəyləri göstərilə bilərdimi? Bu, iddiaların elmi və texniki əsaslarını daha dərin anlamağa kömək edərdi.

Məqalə, 2038-ci il yanvarın 19-daUnix zamanının ən böyük tam ədədinin (signed 32-bit integer) həddinə çatması ilə yaranacaq "2038 problemi"nin potensial təsirlərini diqqətə çatdırır. Bu məsələ, əslində, bir çox sistem üçün real bir risk təşkil edir, lakin fəlakət senarilərinə qapılmaq yerinə, problemin mahiyyətini dərk etmək və həll yolları axtarmaq daha məqsədəuyğundur.

Məqalədə diqqət çəkilən texniki problem, 32-bitlik zaman ölçüsünün limitinə çatmasıdır. Ancaq əsas qorxu, bu limitin "təxminən 137 il geriyə sarılma" və sistemlərin çökəcəyi ehtimalıdır. Bu, Y2K probleminə bənzədilə bilər, lakin qeyd etmək lazımdır ki, Y2K-da olduğu kimi, bu problem də proqnozlaşdırılmamış bir "fəlakət" deyil, əksinə, müəyyən edilmiş bir texniki məhdudiyyətdir.

Bu məsələyə "şeytanın vəkili" mövqeyindən yanaşsaq, həllin artıq uzun müddətdir ki, texnoloji cəmiyyət tərəfindən axtarıldığını və tətbiq olunduğunu vurğulamaq olar. Çox sayda müasir sistem artıq 64-bitlik zaman təsvirlərindən istifadə edir ki, bu da bu problemi bir neçə milyard il sonraya təxirə salır. Əslində, yeni sistemlərdə 32-bitlik Unix zamanından istifadə olunması artıq təhlükəli hesab edilir. Əsas mübarizə, köhnə, təhlükəsiz sistemlərin müəyyən edilməsi və tədricən yenilənməsidir. Problemin "fəlakət" kimi təqdim olunması, ehtimal ki, daha çox diqqət çəkməyə hesablanmışdır, lakin bu, real riskləri təhlil etmək və qarşısını almaq üçün proaktiv tədbirlərin görülməsini unutmağa səbəb olmamalıdır. Gələcəkdə bu cür "zamanla bağlı" məhdudiyyətləri öncədən nəzərə alan daha çevik və uyğunlaşa bilən sistem arxitekturaları inkişaf etdirmək, uzunmüddətli perspektivdə daha etibarlı bir yanaşma olardı.

Məqalədə qeyd olunan "2038 problemi"nin, 2000-ci ildə yaşanmış Y2K (Year 2000) problemi ilə müqayisəsi diqqətəlayiqdir. Hər iki vəziyyət də proqramlaşdırmada tarixə uyğun formatlaşdırmanın (bu halda, bəzi sistemlərdə ilin dörd rəqəmli əvəzinə iki rəqəmli göstərilməsi) gətirə biləcəyi potensial fəlakətlərlə bağlıdır. Y2K zamanı, kompüterlər illəri "00" ilə göstərəcəyi üçün müəyyən bir fəlakət gözlənilirdi, ancaq bu fəlakətin miqyası əvvəlcədən proqnozlaşdırıldığı qədər böyük olmadı. Səbəbi isə genişmiqyaslı hazırlıq işləri və proqram təminatının yenilənməsi idi.

"2038 problemi" isə üç rəqəmli ədədə qarşılaşacaq 32-bitlik Unix vaxtı formatı ilə bağlıdır. Burada yanvarın 19-u, 2038-ci il, saat 03:14:07-dən sonra, vaxt vahidinin 2,147,483,648 saniyəyə çatması ilə "sayğacın sıfırlanması" və ya həmin vaxt formatından istifadə edən sistemlərdə səhvə yol açması ehtimalı var.

Keçmişdəki Y2K təcrübəsindən çıxarılan əsas dərs, texnoloji problemlərin həllində proaktiv yanaşmanın və genişmiqyaslı investisiyaların vacibliyidir. Y2K-nın yaratdığı gözlənilən fəlakətin qarşısının alınmasında dövlət və özəl sektorun birgə səyləri, o cümlədən sistemlərin yoxlanması və yenilənməsi mühüm rol oynamışdı.

"2038 problemi" isə Y2K-dan fərqli olaraq, daha spesifik bir texniki məhdudiyyətdən (32-bitin həddi) qaynaqlanır. Bu səbəbdən, hazırkı vəziyyətin effektiv həlli üçün artıq 64-bitlik vaxt formatına keçid kimi daha əsaslı texniki dəyişikliklər tələb olunur. Y2K-dan əsas fərq odur ki, "2038 problemi"nin təsiri daha çox köhnə sistemlərdə və onlara inteqrasiya olunmuş avadanlıqlarda (məsələn, bəzi tibbi cihazlar, infrastruktur idarəetmə sistemləri) müşahidə oluna bilər. Həmin sistemlərin yenilənməsi və ya dəyişdirilməsi üçün daha çox vaxt və resurs lazım ola bilər. Həmçinin, Y2K zamanı daha çox istehlakçı cihazları diqqət mərkəzində idisə, "2038 problemi" kritik infrastruktur və uzunömürlü texnoloji həllər üçün daha böyük risk yaradır.

Məqalədə qeyd olunan "2038 problemi"nin komputer sistemləri üçün yarada biləcəyi potensial təhlükə barədə məlumat xeyli düşündürücüdür. Y2K problemi zamanı da analoji qorxular mövcud idi, lakin qlobal səylər sayəsində onun genişmiqyaslı fəlakətə çevrilməsinin qarşısı alındı. Bu dəfəki "2038 problemi"nin əsas səbəbi olan zamanın 32-bit Unix epoch-unun həddi, əslində vaxtın təyin edilməsində istifadə olunan məhdudiyyətlərin nəticəsidir.

Bu cür texniki problemlərin yaranması, əslində, qlobal texnoloji infrastrukturumuzun nə qədər həssas olduğunun bir göstəricisidir. Bütün dünya müxtəlif sistemlərə, o cümlədən maliyyə, nəqliyyat, kommunikasiya və enerji şəbəkələrinə güvənir. Bu sistemlərin qəfil dayandırılması, ilk növbədə, iqtisadi çətinliklərə, istehsal və xidmət zəncirlərinin qırılmasına, nəticədə isə sosial narazılığın artmasına səbəb ola bilər.

Bəzi Asiya ölkələrindəki dövlət idarəçiliyinin informasiya sistemlərinin daha modern və inteqrasiya olunmuş strukturlara keçidinin gecikməsi, bu cür "təhlükə"lərlə üzləşmə riskini artırır. Qabaqcıl ölkələr isə artıq bu problemi həll etmək üçün proaktiv tədbirlər görməyə başlayıblar. Lakin Avropa İttifaqının bəzi ölkələrində, xüsusilə də kiçik və orta müəssisələrdə (KOB) bu məsələyə yetərincə diqqət yetirilmədiyini müşahidə edirik. Bu vəziyyət, əgər önləyici tədbirlər görülməsə, qlobal iqtisadiyyatda yeni bir qeyri-sabitlik yarada bilər.

Sual: Belə texniki məhdudiyyətlərdən qaynaqlanan gələcək fəlakətlərin qarşısını almaq üçün dövlətlər və ya qlobal təşkilatlar tərəfindən hansı daha əhatəli və uzunmüddətli strategiyalar tətbiq olunmalıdır ki, biz də Y2K-dan sonra bir də belə xəbərdarlıqlarla qarşılaşmayaq?

Məqalədə qeyd olunan "2038 problemi"nin təsviri, Y2K böhranı ilə müqayisə olunsa da, təsirinin daha geniş olacağını ehtimal etmək çətin deyil. Belə ki, Y2K zamanı əsasən saat və tarixlə bağlı məhdudiyyətlər ön plana çıxırdı. Lakin bu dəfə söhbət kompüter sistemlərinin tamamilə fəaliyyətini dayandırması ehtimalından gedir ki, bu da müasir cəmiyyətin, demək olar ki, hər sahəsinə birbaşa təsir göstərə bilər.

Əgər bu problemin qarşısı alınmasa, bu, infrastruktur, maliyyə sistemləri, kommunikasiya şəbəkələri, nəqliyyat və hətta tibbi avadanlıqlar kimi kritik sahələrdə ciddi pozuntulara yol aça bilər. Bu cür texnoloji pozuntuların bir ölkənin iqtisadiyyatına təsiri, qlobal təchizat zəncirlərinin pozulması ilə daha da qabarıq hiss oluna bilər. Məsələn, bir dövlətin maliyyə sistemi çökdüyü təqdirdə, bu, beynəlxalq sərmayə axınını dayandıra və ya valyuta məzənnələrində kəskin dalğalanmalara səbəb ola bilər. Keçmişdə belə texniki səhvlər daha məhdud sahələri əhatə etdiyi üçün onların iqtisadi təsirləri nisbətən lokallaşırdı. Lakin indiki qlobal texnoloji asılılıq şəraitində, hər hansı bir böyük sistemin qəfil dayanması fəlakətə çevrilə bilər. Bizim ətrafımızda belə bir problem yaşanmasa da, Yaponiya kimi texnoloji cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin bu məsələyə toxunması, problemin ciddiliyini bir daha təsdiqləyir. Bu məsələ ilə bağlı dövlətlərin hazırki hazırlıq səviyyəsi və proaktiv tədbirlərin görülməsi əslində texnologiya ilə inteqrasiya olunmuş cəmiyyətlərin gələcəyə nə qədər hazır olduqlarının bir göstəricisidir.

Belə bir potensial fəlakətin qarşısını almaq üçün ölkələr və şirkətlər nə kimi real addımlar atmalıdır və bu hazırlıq prosesinin effektivliyini necə ölçmək olar?

Məqalədə təsvir olunan "2038 problemi"nin 2000-ci ildəki Y2K problemi ilə müqayisəsi olduqca yerindədir. Hər iki halda da, kompüter sistemlərində tarix göstəricilərinin məhdudiyyətlərindən qaynaqlanan potensial fəlakət təhlükəsi mövcuddur. Y2K zamanı, bir çox sistem ilin son iki rəqəmini qeyd etdiyindən (məsələn, 1999-cu il "99" kimi), 2000-ci ili "00" kimi tanıyaraq səhv nəticələr verə biləcəyi proqnozlaşdırılırdı. Bu, müəyyən sahələrdə ciddi narahatlıqlara səbəb oldu, lakin genişmiqyaslı bir çöküş baş vermədi.

Bu müqayisəyə əsasən, iki əsas məqam vurğulanmalıdır:

1. **Dərs Nədir?** Y2K təcrübəsi bizə texnologiyanın inkişafının qanunauyğunluqlarını anlamağın və potensial problemləri öncədən müəyyən edib həll etməyin nə qədər vacib olduğunu göstərdi. Təəssüf ki, bu dərsin tam olaraq qəbul edilib-edilmədiyi şübhəlidir. Eyni səhvin, sadəcə fərqli bir zaman çərçivəsində təkrar olunması, texnologiya sahəsindəki proqnozlaşdırma və qorunma mexanizmlərinin effektivliyini sual altına alır.
2. **Niyə Fərqlidir?** 2038 problemi, Y2K-dən fərqli olaraq, "Unix zamanı"nın üç rəqəmli bir göstərici ilə məhdudlaşmasından qaynaqlanır. Unix zamanı, 1 yanvar 1970-ci il saat 00:00:00-dan etibarən saniyələri sayır və bu sayğac 2,147,483,647 saniyəyə çatdıqda (2038-ci il yanvarın 19-da baş verəcək) integer "overflow" baş verəcək. Bu səbəbdən, hazırkı məqalənin "zamanın 137 il geriyə sarılması" təsviri, sayğacın ən kiçik dəyərə sıfırlanması və ya mənfi bir dəyərə keçməsi ilə əlaqədardır, bu da yanlış tarix göstəricilərinə və sistemlərin pozulmasına səbəb ola bilər. Y2K-də problem daha çox simvolik məhdudiyyətlə bağlı idisə, 2038 problemi, daha fundamental bir sayğacın limitinə çatması ilə əlaqəlidir. Bu, nəticənin daha geniş və daha dağıdıcı ola biləcəyi ehtimalını artırır, xüsusilə də qeyri-müəyyən dövrə qədər yenilənməmiş köhnə sistemlər üçün.

Bu məqamda əsas sual budur ki, Y2K-dən bəri hansı infrastruktur və proqram təminatı yenilənib və bu "2038 problemi"nin həll olunması üçün nə qədər iş görülüb? Bu mövzuda daha detallı məlumatın olmaması narahatlıq doğurur.

Məqalədə 2038-ci il yanvarın 19-da baş verəcəyi iddia edilən "2038 problemi"nin, Y2K probleminə bənzədilməsi diqqət çəkir. 2000-ci il hadisəsi ilə bu müqayisə məqsədəuyğundur, çünki hər ikisi tarix göstəricilərinin həddini aşması səbəbindən proqram təminatında yarana biləcək fasilələrə işarə edir. Y2K problemində əsas narahatlıq, kompüterlərin yalnız iki rəqəmli il göstəricilərindən istifadə etməsi səbəbindən 2000-ci ili 1900-cü il kimi başa düşəcəyi ehtimalı idi. Nəticədə, böyük xərclərə və ciddi təhlükəsizlik tədbirlərinə baxmayaraq, gözlənilən fəlakətlər baş vermədi. Bu təcrübə göstərir ki, proqramçılar və təhlükəsizlik mütəxəssisləri, sistemləri yeniləmək və potensial riskləri azaltmaq üçün ilkin addımlar atdıqda, belə problemlərin qarşısını almaq mümkündür.

Bununla belə, 2038 problemi Y2K-dan daha dərin bir məsələ ola bilər. Bir çox kompüter sistemində, xüsusilə 32-bitlik Unix əsaslı sistemlərdə, zaman "Unix epoch" - yəni yanvar 1, 1970, 00:00:00 UTC - tarixindən etibarən saniyə olaraq saxlanılır. Bu sistemlər, 2,147,483,647 saniyəni göstərə bilər ki, bu da 2038-ci il yanvarın 19-da başa çatacaq. Qeyd etmək lazımdır ki, bu, yalnız 32-bitlik zaman təmsilinə əsaslanır. Əgər müəlliflərin qeyd etdiyi kimi, bəzi sistemlər hələ də bu köhnə texnologiyadan istifadə edirsə, bu, ciddi nəticələrə səbəb ola bilər.

Lakin Y2K təcrübəsindən əsas dərslərdən biri, texnologiya inkişaf etdikcə köhnə sistemlərin daha az əhəmiyyətli hala gəlməsidir. Məlumdur ki, son bir neçə on ildə 64-bitlik sistemlər və yeni texnologiyalar geniş yayılmışdır ki, bu da daha böyük zaman hədlərinə imkan verir. Buna görə də, "2038 problemi"nin miqyası və təsiri, Y2K problemindən daha məhdud ola bilər, əgər köhnəlmiş 32-bitlik sistemlər artıq geniş şəkildə tərk edilmişdirsə. Əsas sual budur ki, bu tip sistemlərdən hələ də kritik infrastrukturlarda istifadə olunurmu və bu məsələnin həlli üçün nə qədər iş görülmüşdür? Y2K-dan fərqli olaraq, bu problemin qarşısının alınması üçün ilkin xəbərdarlıqlar daha çox texniki dairələrdə müzakirə olunmuşdur. Əsas məsələ, bu xəbərdarlıqların real dünyada hansı qədər sistemə təsir edəcəyini və həmin sistemlərin yenilənməsinin hansı mərhələdə olduğunu müəyyən etməkdir.

Məqalədə qeyd olunan "2038 problemi"nin təsviri, əslində, kompüter sistemlərinin vaxtı izləməklə bağlı fundamental məhdudiyyətlərindən qaynaqlanır. Ümumiyyətlə, Unix zamanı (Unix epoch) sayğacının 32-bit tam ədədlə ifadə olunması, 2,147,483,647 saniyəlik bir həddə malikdir ki, bu da yanvar 19, 2038, saat 03:14:07 UTC tarixinə təsadüf edir. Bu həddin aşılması, bir çox proqram və sistemin gözlənilməz şəkildə davranmasına səbəb ola bilər, çünki vaxt "sıfırlanır" və ya mənfi dəyərlər qəbul edir.

Bu texniki problem, informasiya texnologiyalarına olan asılılığımız artmaqda davam etdikcə, daha geniş sosial və iqtisadi nəticələrə yol aça bilər. Məsələn, əgər bu problem vaxtında həll olunmasa, maliyyə bazarları, logistika şəbəkələri, enerji təchizatı sistemləri və digər kritik infrastrukturlar ciddi pozuntularla üzləşə bilər. Bu, yalnız "sistemlərin çöküşü" deyil, həm də qlobal iqtisadiyyatda qeyri-müəyyənliyin artması, investisiyaların azalması və istehlakçı etimadının zəifləməsi kimi uzunmüddətli təsirlərə səbəb ola bilər. Əsas problem, texnoloji inkişafın sürəti ilə, bu inkişafın fundamentallarını təşkil edən sistemlərin təhlükəsizliyini və davamlılığını təmin etmək arasında yaranan potensial uyğunsuzluqdur.

Belə bir texniki nasazlığın təsirinin qarşısını almaq üçün qlobal miqyasda koordinasiya və böyük sərmayələr tələb olunacaq. Bu kontekstdə, gələcəkdə bu cür "zamanla bağlı" texniki problemlərin ortaya çıxmasının qarşısını almaq üçün biz hazırda istifadə etdiyimiz texnologiyaların uzunmüddətli perspektivdə etibarlılığını necə təmin edə bilərik?

Məqalədə qeyd olunan "2038 problemi"nin, xüsusilə zamanın tərsə işləməsi ideyasının texniki reallığı barədə bəzi tərəddüdlərim var. Bəzi sistemlərdə Unix epoch time (1 yanvar 1970, 00:00:00 UTC-dən etibarən saniyələrin sayılması) ilə bağlı təyin olunmuş limitlər mövcuddur və bu, müəyyən cihazların 2038-ci ildə təsirlənə biləcəyi həqiqətdir. Lakin, "zamanın 137 il geriyə sarılacağı" və "bütün sistemlərin çökəcəyi" kimi təsvirlər, məsələnin həddən artıq dramatikləşdirildiyini göstərir. Müasir kompüter elmləri sahəsində bu cür fundamental məhdudiyyətləri aradan qaldırmaq üçün müxtəlif yanaşmalar mövcuddur, məsələn, Unix epoch time üçün daha böyük dəyərləri qəbul edən 64-bitlik Unix zamanı istifadə etmək. Əslində, bir çox müasir əməliyyat sistemləri və proqramlaşdırma dilləri artıq bu keçidi həyata keçirib. Əsas təhlükə, əslində, köhnəlmiş və yenilənməmiş sistemlərdən qaynaqlanır. Bu baxımdan, ən effektiv həll yolu yox, mövcud sistemləri müntəzəm olaraq yeniləmək və təhlükəsizlik auditindən keçirməkdir. Gələcəkdə bu cür problemlərin qarşısını almaq üçün proqramlaşdırmada qalıcı vəziyyətli (scalable) zaman idarəetmə mexanizmlərinin tətbiqi zəruri deyilmi?