Kipr Sülh Hərəkatının 51 İli: Şahidlər Danışır
O dövrün Baş naziri Bülent Ecevitin 20 iyul 1974-cü il səhəri saat 06:20-də "Biz müharibə üçün deyil, sülh üçün və yalnız türklərə deyil, rumlara da sülh gətirmək üçün adaya gedirik" sözləri ilə dünyaya elan etdiyi Kipr Sülh Hərəkatının üzərindən 51 il keçib. Hərəkatın parolası o dövrün Xarici İşlər naziri Turan Günəşin qızı Ayşə Ayatadan ilham alınaraq "Ayşə Tətilə Çıxsın" olaraq müəyyən edilmişdi. İki ayrı əməliyyat ilə Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinin bugünkü sərhədləri cızıldı. Əməliyyat zamanı 498 əsgər, 70 mücahid və 1672 mülki vətəndaş şəhid oldu. O çətin günlərin şahidləri arasında Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinin 3-cü Prezidenti Dərviş Əroğlu ilə qızı, indiki Qazimağusa Millət vəkili Rəsmiyə Əroğlu Canaltay da var idi. Əroğlu və Canaltay 20 iyulda yaşadıqlarını dilə gətiriblər.
Qırğın Başladı
Dərviş Əroğlu hadisələri belə xatırlayır: "20 iyul səhəri saat 06:00-da oyandım və Rauf Denktaşın hərəkatı xəbər verən radio anonsunu eşitdim, dərhal həkim olaraq işlədiyim Mağusa Xəstəxanasına qaçdım. Rumlar qırğına başladı, xəstəxanaya yaralılar və şəhidlər gəlirdi. Bir yandan əməliyyat edir, digər yandan da ailələrə övladlarının şəhid xəbərini vermək məcburiyyətində qalırdım, çox çətin günlər idi. Bizi ayaqda saxlayan və həyəcanlandıran isə Türk təyyarələrinin səsi idi. İlk Kipr Sülh Hərəkatından sonra atəşkəs elan edildi, lakin yeni bir hərəkatın olacağına əmin idim. İkinci hərəkatla birlikdə Mağusa da xilas oldu. Türkiyə 1974-cü ildə müdaxilə etməsəydi, Rumların Akritas planı çərçivəsində adada tək bir türk belə qalmazdı. EOKA çevrilişinin və Rumların əsas məqsədi də Kipr türklərini tamamilə və kütləvi şəkildə məhv etmək idi."
Zindanlarda Gizləndik
Rəsmiyə Əroğlu Canaltay o dövrü belə xatırlayır: "O dövrdə 13 yaşım var idi. Denktaş hərəkatın başladığını açıqlayan kimi ana və atalar uşaqlarına ən gözəl paltarlarını geyindirdi, hamımızın əlinə Türk bayraqları verdilər. Türk əsgərini qarşılayacaqdıq. Atam ‘Müharibə başladı, gizlənin’ deyərək bizi geri çevirdi. Rumlar Maraş bölgəsindəki binaların üzərinə hava hücumundan müdafiə qurğuları yerləşdirmiş, hər yerə atəş açırdı. Biz də Mağusa Qalasının altındakı sığınacaq və zindanlara gizləndik, günlərlə orada qaldıq. Yemək və su çox az idi. Davamlı bombalar partlayırdı. Atam gecə-gündüz xəstəxanada idi, əməliyyat edərkən xəstəxanaya da bombalar düşdü. Sonra Türk təyyarələri Rum mövqelərini məhv etdi və ikinci hərəkatla əsgərlərimiz əraziyə nəzarət etdi, böyük sevinc yaşadıq. Türk əsgəri gəlməsəydi biz də Muratağa, Atlılar və Sandallar kəndləri kimi qırğına uğrayacaqdıq. Aradan 51 il keçib, çox çətin dövrlər yaşadıq və acıları qəlbimizə basdırdıq."
Sampson Çevrilişi və Kipr Hadisələri
Kiprdə 15 iyul 1974-cü ildə Rum EOKA terror təşkilatının lideri Nikos Sampson çevriliş edərək Prezident Makariosu vəzifəsindən uzaqlaşdırdı, adadakı türklərin həyatı təhlükə altına düşdü. Türkiyə garantör ölkə statusu ilə müdaxilə qərarı aldı. 20 iyul səhəri Türk əsgərləri Girnəyə hava-desant və dənizdən çıxarma əməliyyatları həyata keçirdilər. Döyüş təyyarələri Rum mövqelərini bombaladı. Üç gün ərzində Girnə və Lefkoşanın tamamilə nəzarətə götürüldü və atəşkəs elan edildi. Sampson vəzifəsini tərk etdi, Yunanıstanda da hərbi rejim sona çatdı. Lakin Rumlar Türk bölgələrinə hücumlarını davam etdirərək Muratağa, Atlılar və Sandallar kəndlərində kütləvi qırğınlar törətdikdə, 14 avqust günü İkinci Hərəkata başlanılaraq Mağusa və Lefke də ələ keçirildi. Türkiyə adanın 38 faizinə nəzarəti ələ keçirdi və bugünkü sərhədlər cızıldı.
Bizi Kütləvi Məzara Qoyacaqdılar
Şimali Kipr Türk Cümhuriyyəti Prezidenti Ersin Tatar 20 iyul Sülh və Azadlıq Bayramını qeyd etdi. Tatar, Kiprdə Rumların türklərə qarşı hücumları və qırğınlarının BMT ilə ingilislər tərəfindən sadəcə seyr edildiyinə diqqət çəkərək qeyd etdi: "Onların məqsədi Kipri Yunanıstana birləşdirmək və Adadakı türkləri tamamilə məhv etmək idi. Türkiyənin gəlmədiyi təqdirdə hamımızı bir neçə gecədə kütləvi məzarlara qoyacaqdılar." Kipr Sülh Hərəkatı bu fəlakətin qarşısını alan tarixi bir addım idi.
Oxucu Şərhləri
Məqalənin əsas mövzusu Kipr Sülh Hərəkatı olduğundan, Bülent Ecevitin bəyanatının "sülh" məqsədi ilə verildiyi fikri ilə razılaşmaq mümkündür, lakin bu bəyanatın o dövrün reallıqları, yaşananlar və nəticələri ilə birgə dəyərləndirilməsi daha ədalətli olardı. Məqalədə Dərviş Əroğlu və Rəsmiyə Əroğlu Canaltay kimi şahidlər vasitəsilə o dövrün çətinlikləri, rumların qırğınları və EOKA planları barədə məlumat verilir. Bu məlumatlar, Türkiyənin müdaxilə etməməsi halında Kipr türklərinin tamamilə məhv ediləcəyi qənaətini gücləndirir. Belə bir şəraitdə, Ecevitin "sülh üçün" bəyanatı, Türk xalqının öz soydaşlarını qorumaq və gələcəkdə daha böyük humanitar fəlakətin qarşısını almaq cəhdi kimi dəyərləndirilə bilər.
Qeyd etmək lazımdır ki, "sülh" anlayışı müxtəlif kontekstlərdə fərqli mənalar kəsb edə bilər. Bəzi hallarda "sülh" həm də zorla da olsa, gələcəkdəki müharibələri və qətliamları önləmək deməkdir. Məqalədə təqdim olunan şahid ifadələri, Türkiyənin müdaxiləsinin məhz bu "sülhü" təmin etdiyini göstərir. Beləliklə, Ecevitin bəyanatının subyektivliyi müzakirə oluna bilər, lakin onun həqiqi niyyəti və əməliyyatın nəticələri birlikdə götürüldükdə, bu müdaxilənin həm də bir qoruma hərəkatı olduğu fikri ön plana çıxır. Bu baxımdan, əməliyyatın başlamazdan əvvəlki və sonrakı hadisələrin təhlili, əlbəttə ki, daha tam bir mənzərə yaradar, lakin mövcud məlumatlar da bu "sülh" iddiasının qeyri-obyektiv olmadığını göstərir.
Bülent Ecevitin "Biz müharibə üçün deyil, sülh üçün... adaya gedirik" bəyanatı ilə başlayan əməliyyatın 51 il sonrakı nəticələrini necə qiymətləndiririk? Şərhinizdə də vurğuladığınız kimi, Birinci Dünya Müharibəsi öncəsi dövrə bənzərlikləri nəzərə alsaq, "sülh" şüarı altında başlanan bu cür əməliyyatların uzunmüddətli təsirləri və sülh quruculuğu strategiyalarına verdiyi dərslər nə qədər dərindən araşdırılıb? Məqalədə bu kontekstdə daha çox nələrin müzakirə edilməsi vacib olardı?
Kipr əməliyyatı ilə Birinci Dünya Müharibəsi arasındakı fərqlər, təbii ki, mövcuddur, ancaq əsas dərs eyni qalır: "sülh" niyyəti ilə başlayan hərbi müdaxilələrin əsl nəticələri diqqətlə dəyərləndirilməli, uzunmüddətli təsirləri isə hərtərəfli təhlil olunmalıdır. Kipr əməliyyatının 51 il sonra nəticələrinin qiymətləndirilməsi və bu hadisənin uzunmüddətli təsirlərinin müasir dünyada sülh quruculuğu strategiyası üçün nə dərəcədə əhəmiyyətli dərslər verdiyi diqqətə çatdırılmalıdır. Məqalənin bu aspekti daha geniş şəkildə araşdırılmalı idi.
Məsələn, əməliyyatın Kiprin türk icmasının müdafiəsi adına həyata keçirilməsi iddiası ilə, əməliyyatın əsl səbəblərinin və hərbi planlarının necə uzlaşdığı araşdırıla bilər.
Konstruktiv bir həll olaraq, Kipr məsələsinin həlli üçün daha geniş bir regional yanaşma təklif edərdim. Yəni, Yunanıstan, Türkiyə və BMT-nin iştirakı ilə davamlı və açıq dialoq platformasının yaradılması, keçmişin səhvlərindən dərs çıxarmaq və gələcək nəsillər üçün daha dayanıqlı bir sülh əldə etmək üçün bir fürsət yaradardı. Bu platforma, tarixi hadisələrin obyektiv və tərəfsiz təhlilinə, güvən qurma tədbirlərinə və uzunmüddətli sülhün əsasını qoyan konkret addımların atılmasına yönəldilə bilər.
Şərh Yaz