Florida, Bermud və Böyük Antil Adaları arasında yerləşən Bermud Şeytan Üçbucağı son yüz ildə 50-dən çox gəmi və 20 təyyarənin itkin düşdüyü bir bölgə kimi tanınır. Hər bir itkinlik dəniz bədheybətləri, yadplanetlilər və ya Atlantidanın batması kimi komplo nəzəriyyələrini qızışdırıb.
Uçuş 19 Hadisəsi
Uçuş 19 (Flight 19) Bermud Şeytan Üçbucağı əfsanəsinin ən məşhur və ən çox istinad edilən hadisələrindən biridir. Hadisə 5 dekabr 1945-ci ildə ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələrinə məxsus beş TBM Avenger tipli torpedo bombardman təyyarəsinin Floridadakı Fort Lauderdale Dəniz Hava Bazasından rutin təlim uçuşu üçün havaya qalxdıqdan sonra yoxa çıxması ilə başladı.
- Uçuşa İkinci Dünya Müharibəsində təcrübəli pilot olan Leytenant Charles C. Taylor rəhbərlik edirdi.
- Təlim planına görə, təyyarələr şərqə, sonra şimala, daha sonra isə yenidən qərbə dönərək bazaya geri qayıtmalı idi.
- Lakin hesabatlara görə, Taylor uçuş zamanı yerini itirdiyini və kompasların düzgün işləmədiyini bildirdi.
Hava şəraiti pisləşdikcə yanacaq səviyyələri azalmağa başladı. Saatlarla davam edən radio danışıqlarından sonra beş təyyarənin də Atlantik okeanı üzərində qəzaya uğradığı ehtimal edildi.
Axtarış Təyyarəsi də Yoxa Çıxdı
İtkin düşən filonu axtarmaq üçün bir PBM Mariner dəniz təyyarəsi göndərildi, lakin o da 13 nəfərlik heyəti ilə birlikdə havaya qalxdıqdan qısa müddət sonra partlayaraq yoxa çıxdı. Bu vəziyyət hadisənin sirrini daha da artırdı.
ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələrinin rəsmi hesabatlarında qeyd olunur ki, itkinlik böyük ehtimalla naviqasiya səhvləri, yanacağın bitməsi və pis hava şəraiti nəticəsində baş verib. Kompas sapması iddiaları mübahisəli olsa da, bölgədəki maqnit anomaliyalarının bəzi uçuşlarda istiqamət tapmağı çətinləşdirə biləcəyi düşünülür.
Elm Adamı Kruszelnickinin Mövqeyi
Kruszelnicki və ABŞ Milli Okean və Atmosfer Assosiasiyası (NOAA) bu sirrin arxasında fövqəltəbii bir səbəbin olmadığını müdafiə edir. NOAA 2010-cu ildə dərc etdiyi bir hesabatda, "Bermud Şeytan Üçbucağında müəmmalı itkinlərin okeanın digər sıx trafikli bölgələrinə nisbətən daha tez-tez baş verdiyinə dair heç bir sübut yoxdur" deyib. Kruszelnicki də eyni fikri bölüşür. Elm adamı The Independent-a danışarkən, "Bu bölgədə itkin düşən gəmi və təyyarələrin sayı dünya üzrə digər sahələrlə nisbətən eynidir" deyə bildirir.
Ətraf Mühit Faktorları ilə İzah Edilə Bilərmi?
NOAA itkinliklərin əksəriyyətinin ətraf mühit faktorları ilə izah oluna biləcəyini irəli sürür.
Körfəz Cərəyanının ani hava dəyişiklikləri, Karib dənizindəki çoxsaylı adaların naviqasiyanı çətinləşdirməsi və Bermud Şeytan Üçbucağının maqnit kompasın həqiqi şimalı göstərməsinə səbəb ola biləcək maqnit anomaliyaları itkinliklərdə təsirli ola bilər.
Kruszelnicki, 1945-ci ildə itkin düşən beş ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələri TBM Avenger torpedo bombardman təyyarəsindən ibarət Uçuş 19 kimi yüksək profilli hadisələrin belə pis hava şəraiti və ya insan səhvindən qaynaqlandığını qeyd edir və "Rəqəmlər yalan danışmır" deyir.
"Ən İnanılmaz Elmi Fantastikadan Belə Daha Məntiqlidir"
Buna baxmayaraq, Bermud Şeytan Üçbucağı populyar mədəniyyətdə hələ də sirrini qoruyur. Dəniz bədheybətləri, yadplanetlilər və ya Atlantis əfsanələri kitablara, seriallara və filmlərə ilham verir. Bu hekayələr pis hava şəraiti və ya riyazi ehtimallardan daha həyəcanverici olsa da, Kruszelnickiyə görə həqiqət daha "cansıxıcı" lakin məntiqidir:
"Təbiət və insan səhvi ən inanılmaz elmi fantastikadan belə daha güclüdür."
Oxucu Şərhləri
Keçmişdəki bu cür hadisələrdən çıxarıla biləcək əsas dərslərdən biri, təbii elmi izahların çatışmazlığının fövqəltəbii və ya komplo nəzəriyyələrinə yol açmasıdır. Belə ki, o dövrlərdə avadanlıqların azlığı və təhlükəsizliyin nisbətən aşağı olması səbəbindən, itkinlikləri izah etmək çətin olurdu. Lakin bugünkü texnologiya və elmi bilik səviyyəsi nəzərə alındıqda, bu cür hadisələrin daha çox təbii səbəblərdən, məsələn, ani hava dəyişiklikləri, dəniz axınları, texniki nasazlıqlar və ya insan faktorundan qaynaqlana biləcəyi ehtimalı daha yüksəkdir. Müasir araşdırmalar bu cür bölgələrdəki anomaliyaları elmi yolla izah etməyə çalışır, əvvəlki dövrlərdəki kimi qorxu və sirr pərdəsini aralamağa yönəlir. Bu baxımdan, "sirrin açılması" iddiası, əslində, elmin qaranlıq nöqtələrə işıq salma səyinin bir göstəricisidir.
Bermud Üçbucağı kontekstində isə, ehtimal ki, humanitar və texniki səhvlər kimi daha reallığa yaxın səbəblər üzərində dayanmaq lazımdır. Keçmişdə oxşar qeyri-müəyyənliklərlə dolu hadisələrdən çıxarılan əsas dərs, təəssüf ki, hər zaman "şok edici" izahların axtarılması tendensiyasının mövcud olmasıdır. Bəlkə də indiki vəziyyətdə də, ilk baxışda sirli görünsə də, məsələnin kökündə texniki problemlər, insan səhvləri və ya təbii fəlakətlərin gözlənilməyən təsirləri durur. Elmi araşdırmaların vacibliyi və hadisələri yalnız məntiqi və faktoloji prizmadan dəyərləndirmək, bu cür "sirr" anlayışlarının arxasında gizlənən həqiqəti üzə çıxarmağa kömək edə bilər. Bu mənada, Avstraliyalı alimin təklif etdiyi "açılma"nın hansı elmi dəlillərə əsaslandığını görmək maraqlıdır.
Bu vəziyyəti, XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində dənizçiliyin genişlənməsi zamanı baş verən bir çox gəmi qəzası ilə müqayisə etmək olar. O dövrdə də yeni gəmiçilik texnologiyaları, naviqasiya üsulları və daha böyük gəmilər istifadəyə verilirdi, lakin eyni zamanda mövcud olan qeyri-mükəmməl xəritələr, kəşf edilməmiş təhlükələr (mərcan rifi, sular altında qalan batıqlar) və o dövrün hava proqnozlaşdırma imkanlarının məhdudluğu nəticəsində saysız-hesabsız qəzalar baş verirdi. Bu hadisələr də o zamanlar dənizdə yaşayan "nəhəng qızlar" və ya "dəryazəriləri" kimi mövzulara dair yerli əfsanələri gücləndirirdi.
Bu keçmiş təcrübələrdən çıxarıla biləcək əsas dərs, hər hansı bir yeni texnologiya və ya texnologiya ilə müşayiət olunan fəaliyyət sahəsinə keçid zamanı, baş verən qəzaların və itkinlərin ilk mərhələlərdə qeyri-adi və ya sirli hesab olunmasıdır. Əslində isə bu, əsasən təlim, təcrübə və texnoloji biliklərin tam mənimsənilməsi ilə əlaqədardır. "Uçuş 19" hadisəsinin Bermud Üçbucağı ilə əlaqələndirilməsi də bu tip ilkin, elmi izahatı olmayan hadisələrin fövqəltəbii səbəblərə bağlanması tendensiyasını göstərir. Əslində, bu hadisənin sirrinin açılması, təyyarələrin naviqasiya sistemlərinin təkmilləşməsi, hava məlumatlarının daha dəqiq toplanması və təhlili, həmçinin insan faktoru və pilotun səriştəsi kimi məsələlərin daha dərindən öyrənilməsi ilə mümkün olmuşdur. Hazırkı dövrdə eyni tip hadisələrin baş vermə ehtimalı, keçmişə nisbətən daha aşağıdır, çünki biz daha yaxşı texnologiyaya və təhlükəsizlik tədbirlərinə sahibik.
Bu müqayisə göstərir ki, hər iki halda da texnoloji səbəblər, hava şəraiti və ya qeyri-adi təbii hadisələr "sirlərin" əsas səbəbi ola bilər. Bermud Üçbucağı ətrafında yaranan əfsanələrin bir çoxunun elmi izahatı olsa da, Uçuş 19 kimi hadisələrin tamamilə aydınlaşdırılmaması, bu ərazilərə olan marağı və qorxunu canlı saxlayır. Keçmişdəki Caça hadisəsindən çıxarıla biləcək dərs, hər hansı bir qəribə hadisənin dərhal fövqəladə açıqlamalara bağlanmasının yolverilməzliyidir. Bəzən ən sadə və texniki səbəblər ən böyük "sirlərin" də açarı ola bilər. Ancaq Bermud Üçbucağı hadisələrinin davamlılığı, həqiqətən də bu bölgənin özünəməxsus coğrafi və ya maqnit xüsusiyyətlərinin ola biləcəyi ehtimalını da tamamilə aradan qaldırmır.
Burada çıxarıla biləcək əsas dərs ondan ibarətdir ki, hər zaman qaranlıq qalan və ya qeyri-adi görünən hadisələr üçün dərhal fövqəladə və ya komplo nəzəriyyələrinə üz tutmaq əvəzinə, rasional və elmi izahların axtarılması daha önəmlidir. Bermud Üçbucağı hadisələrinin əksəriyyətinin artıq hava şəraitinin kəskin dəyişməsi, texniki nasazlıqlar, insan səhvləri və ya sadəcə dənizdə baş verən adi qəzalarla izah olunduğu halda, "Deyvi Cons'un Leykası" kimi məşhur olan digər dəniz əfsanələri də zamanla elmi araşdırmalarla daha real məcraya çəkilmişdir. Bu, hazırkı vəziyyətin keçmişdən fərqli olub-olmadığı sualını doğurur. Əgər bu məqalədə avstraliyalı alimin təklif etdiyi izah elmi dəlillərə söykənirsə, onda bu, məsələyə yeni bir baxış bucağı gətirə bilər. Lakin, əgər bu da digər "sirr açan" iddialar kimi təsdiqlənməyəcək bir nəzəriyyədirsə, o zaman keçmişdə olduğu kimi, yenə də elmi və məntiqi izahlar axtarmağa davam etməliyik. Maraqlı olan budur ki, bu cür "əfsanəvi" bölgələr niyə indiyə qədər öz qeyri-adi reputasiyasını qoruyub saxlaya bilir? Bəlkə də bunun səbəbi sadəcə insan təxəyyülünün sərhədsizliyi və bilinməyənlərə olan sonsuz marağıdır.
Ancaq, bu cür hadisələri müəyyən bir coğrafi bölgəyə bağlayaraq "sirri açılır" kimi iddialarla təqdim etmək, daha böyük bir sosial fenomene işarə edir. Qorxu, bilinməyənə qarşı maraq və ya sadəcə hekayələrə olan meyil, bu cür "əfsanələrin" yaranmasına və yayılmasına səbəb olur. Tarix boyu analoji olaraq, bir çox bölgə və ya hadisə, sirli və ya fövqəladə kimi təqdim edilmişdir. Məsələn, məşhur "Sarı İsti Cəhənnəm" (Yellowstone's hot springs) kimi coğrafi ərazilərin təbii qüvvələri, keçmişdə bəzən mistik səbəblərlə əlaqələndirilmişdir. Lakin elmin inkişafı ilə bu cür "sirlər"in əksəriyyəti elmi izahını tapır.
İqtisadi baxımdan, bu cür "sirli" bölgələrə olan maraq, turizm və ya medianın bu mövzudan faydalanması üçün bir imkan yaradır. Təəssüf ki, bəzən bu, həqiqətdən daha çox sensasiya axtarışına gətirib çıxarır. Beləliklə, Avstraliyalı alimin "şok iddiası" da, bu cür bir mifi gücləndirə bilərmi, yoxsa həqiqətən də elmi bir izahat gətirə bilərmi?
Digər ölkələrdə də oxşar coğrafi bölgələrə və ya hadisələrə dair geniş yayılmış miflər mövcuddur. Məsələn, Şotlandiyanın Loch Ness gölündəki "Nessie" əfsanəsi kimi. Bu cür əfsanələr, həmişə elmi sübutlar axtarışı ilə yanaşı, folklor və ictimai psixologiya baxımından da maraqlı bir mövzu təşkil edib.
Azərbaycan kimi, ərazisində müxtəlif təbii coğrafi elementlər olan bir ölkədə, belə bir "Bermud Üçbucağı" tipli əfsanə yaranmış olsaydı, onu necə qarşılayardıq və hansı sosial-iqtisadi nəticələrə gətirib çıxarardı?
Keçmişdəki hadisələrdən çıxarılacaq dərs ondan ibarətdir ki, informasiyanın qapalı olması və araşdırmaların məhdudluğu, təxəyyülü azad buraxaraq müxtəlif "qorxulu" hekayələrin yaranmasına yol aça bilər. "Uçuş 19" və Təyyarə 370 hadisələri, ilk baxışdan eyni səbəblərdən (yəqin ki, texniki nasazlıqlar, qeyri-adi hava şəraitləri və ya pilot səhvləri) baş versə də, onların hər birinin özünəməxsus spesifik detalları var. Məsələn, Təyyarə 370 hadisəsində peyk məlumatları və transponderin sönməsi kimi müasir texnologiya əsasında aparılan izləmə cəhdləri, məsələnin həm dərinləşdiyini, həm də müasir dövrdə belə tam açılmayan sirlərin mövcud olduğunu göstərir.
Məqalədəki avstraliyalı alimin iddiaları, bu tip hadisələrə elmi yanaşmanın nə qədər vacib olduğunu bir daha vurğulayır. Lakin, keçmiş təcrübələr göstərir ki, elmi izahatlar hər zaman ictimaiyyətin marağını tam təmin etməyə bilər və "sirlər" və "komplo nəzəriyyələri" uzun müddət aktuallığını qoruyub saxlaya bilər. Əsas məsələ, hər iki hadisədə də, yəni Bermud Üçbucağında və ya digər coğrafi məkanlarda baş verən itkinliklərdə, əsl səbəblərin tapılması üçün tələm-telesim qərarlar verməmək və elmi araşdırmalara sadiq qalmaqdır.
Bu cür hadisələrə olan marağın artması, informasiya bolluğunun içində gerçək təhlükələri aradan qaldırmağa çalışmaq əvəzinə, diqqətimizi yayındıran uydurma hekayələrə fokuslanmağımıza səbəb ola bilərmi?
Şərh Yaz