Çin İran-İsrail müharibəsində kənarda qaldı: Elə də istəyirdi

Honq Konq – Ölkəsi İsrailin ardıcıl zərbələri və ABŞ-ın üç əsas nüvə obyektini bombalamasından həftələr sonra, İranın xarici işlər naziri bu həftə Çində regional diplomatların toplantısına sadə bir tələblə gəldi.

İranın Təhlükəsizlik Çağırışı və ŞƏT-in Rolu

İran dövlət mediasının verdiyi məlumata görə, Abbas Araqçi bildirdi ki, onların qrupu olan Pekin və Moskva tərəfindən dəstəklənən Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı (ŞƏT) hərbi təcavüzə qarşı cavab tədbirlərini əlaqələndirmək üçün bir mexanizmə malik olmalı və bu cür təhdidlərin həllində “mərkəzi rol” oynamalıdır. İranla yanaşı, ŞƏT-in digər üzvləri – Çin və Rusiya Vaşinqtondakı qanunvericilərin avtoritar millətlərin “oxu” və ya İran, Şimali Koreya, Çin və Rusiyanın artan anti-Amerika birliyi adlandırdığı qrupun əsas üzvləridir. Lakin İranın təklifi, regional təhlükəsizlik təşkilatı olan və 10 üzvü (o cümlədən yaxın tərəfdaşlar Çin və Rusiya, eləcə də rəqiblər Hindistan və Pakistan) özündə birləşdirən bu qrup tərəfindən birbaşa dəstək tapmamış görünür. Araqçinin mesajında İranın məyusluğuna açıq bir işarə də vardı: keçən ay – İsrail və ABŞ qüvvələri İranın ən əsas hərbi və texnoloji hədəflərinə sərbəst şəkildə zərbələr endirərkən – onun Pekin və Moskvadakı güclü dostları kənarda durmuş görünürdü. Buna baxmayaraq, Çinin Tyancin şəhərində Çinin xarici işlər naziri Vanq Yi ilə Çərşənbə günü görüşündə Araqçi, Çinin açıqlamasına görə, “İrana verdiyi dəyərli dəstəyə görə Çinə təşəkkür etdi”. Bu ayın əvvəlində, digər Çin və Rusiya tərəfindən dəstəklənən BRİKS-in əsas inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatları qrupunun sammitində, üzv dövlət İran “mülki infrastruktura və sülhsevər nüvə obyektlərinə qəsdən edilmiş hücumlardan ciddi narahatlıq” ifadə edən bəyanatdan başqa bir şey əldə etmədi. Bəyanat zərbələri qınasa da, İsrail və ya ABŞ-ın adını çəkmədi. Çinin açıq cavabı – hücumları açıq şəkildə qınamaq, lakin sülhməramlılıqda birbaşa rol oynamamaq – son illərdə regionda iqtisadi və diplomatik nüfuzunu artırmağa çalışsa da, onun Yaxın Şərqdəki gücünün məhdudiyyətlərinin bir əlaməti kimi qəbul edildi. Pekin bunun əvəzinə münaqişədən başqa bir mesajı ön plana çıxarmaq üçün istifadə etdi: Çin ABŞ kimi gücü istifadə edən qlobal lider olmaq istəmir.

Pekinin Siyasi Ritorikası və Qlobal Ambisiyaları

Çinin hakim Kommunist Partiyasının təbliğat maşını uzun müddətdir ki, Amerikanın “hegemoniyasını” və son onilliklərdə ABŞ-ın çoxsaylı münaqişələrdə iştirakına dair nümunələr göstərərək, “hədsiz güc istifadəsini” pisləyir. Vaşinqtonla ticarət və texnologiya üzərindəki sürtünmələr, Pekin üçün bu mesajı daha vacib edir, çünki ona indi hər zamankından daha çox dost lazımdır. Və o, ABŞ prezidenti Donald Trampın qəti “Amerika Birinci” xarici siyasətini orada bir fürsət yaratdığını düşünür. Son on ildə Çinin Cənubi Çin dənizindəki mübahisəli iddialarını gücləndirmək üçün etdiyi təcavüzü, Tayvana qarşı hərbi təhdidi və genişlənən donanmasının artan əhatə dairəsi – təyyarə gəmisi hücum qruplarının son zamanlarda daha uzaq dənizlərdə və əvvəlkindən daha böyük güclə təlimlər keçirməsi – qonşuları arasında narahatlıq yaratmışdır. Bu, Vaşinqtonun müttəfiqlərinə Çinlə çox yaxın əlaqələrə qarşı təcili xəbərdarlıqlarına səbəb olmuşdur. Pekin “riyakarlıqla” günahlandırdı və 2022-ci ildə Çin lideri Si Cinpin öz qlobal təhlükəsizlik memarlığı vizyonunu təqdim etdi – detalları az olsa da, ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi ittifaq sisteminə və hərbi müdaxiləyə qarşı çıxdığını açıq şəkildə bildirdi. Bu vizyon Si və Rusiya prezidenti Vladimir Putini bir araya gətirmişdir; onların NATO-ya qarşı ortaq etibarsızlığı – və onu təxribatçı aktor kimi görmələri – əsas uyğunluq nöqtəsidir və Pekinin Rusiyanın Ukraynaya təcavüzünü heç vaxt qınamamasının alt mənasıdır.

Çinin Yaxın Şərqdəki Təsirlərinin Məhdudiyyətləri

Mütəxəssislər bildirirlər ki, Çinin İsrail və İran arasındakı münaqişədə vasitəçilikdə belə görünən rolunun olmaması, Pekinin regiondakı nüfuzunun məhdudiyyətlərini göstərir. Bununla belə, onlar həmçinin bildirirlər ki, Pekin regionun təhlükəsizliyinə güc oyunçusu kimi müdaxilə etməkdə az maraqlıdır. Hollandiyanın Qroningen Universitetinin dosenti və Çin-İran münasibətləri üzrə ekspert William Figueroa qeyd edib ki, “(Çin) vasitəçilik təklif edib və buna çox həvəslidir… lakin Yaxın Şərqdə hərbi gücü yaymaq qabiliyyəti azdır, açıq və birbaşa iştirak etmək üçün isə siyasi iradəsi daha azdır.” Regiondakı müttəfiqlərini və maraqlarını dəstəkləmək üçün əhəmiyyətli hərbi aktivlərə malik olan ABŞ-dan fərqli olaraq, Çinin ərazi üzərindəki hərbi mövcudluğu Afrika Buynuzu ölkəsi Cibutidəki bir donanma bazası ilə məhdudlaşır. Doğrudan da, Pekinin yeganə hərbi ittifaqı qonşu və təkpartiyalı kommunist dövlət olan Şimali Koreya ilə tarixi bir ittifaqdır. Pekin, keçən qış İsrailin Qəzzaya müharibəsindən sonra Yəməndəki husilər tərəfindən hücuma məruz qalan əsas gəmiçilik yollarını qorumaq üçün beynəlxalq səylərə qoşulmaqdan da çəkindi. Bu hücumlar Çinin ticari maraqlarını riskə atsa da, husilər Çin və ya Rusiya gəmilərini hədəf almayacaqlarını bildirmişdilər. İsrail və Həmas arasında Qəzzada atəşkəsə nail olmaq səylərinə gəldikdə isə, Çin atəşkəsə çağıran və İsrailin müharibəsini tənqid edən aparıcı beynəlxalq səs kimi mövqe tutmasına baxmayaraq, yenidən kənarda qalmışdır. Bəzi mütəxəssislər iddia edirlər ki, Çinin daha böyük qlobal hərbi gücü olsaydı, bu ağırlığı öz regionundan kənarda daha çox istifadə edə bilərdi. Lakin İsrail-İran münaqişəsində Pekinin diqqəti əvəzinə “beynəlxalq hüquqa dəstəyini Qərbin militarist, qanunsuz müdaxilələrinə üstün alternativ kimi təqdim etməyə” yönəldilmişdir, – Carnegie Beynəlxalq Sülh Fondunun baş elmi işçisi Tong Zhao qeyd edib. Zhao əlavə edib: “Bu ritorika Yaxın Şərq dövlətləri arasında məhdud cəlbediciliyə malik olsa da, Qlobal Cənubda yaxşı qarşılanır – burada Çinin imicini cilalamağa və Vaşinqtonla strateji rəqabətini qlobal səviyyədə gücləndirməyə xidmət edir.”

İranın Məyusluğu və "Ox"un Zəiflikləri

Pekinin reaksiyası Tehran üçün təəccüblü olmasa da, Çinə getmək və “hər şeyin əla olduğunu göstərmək” Araqçi və İranın müdafiə naziri Əziz Nasirzadə üçün son həftələrdə Çinə səfər edərkən “udulması çətin bir həqiqət” ola bilərdi, – Atlantic Council-ın Yaxın Şərq Proqramları üzrə baş elmi işçisi Jonathan Fulton bildirib. Pekin və Tehran arasında qarşılıqlı müdafiə müqaviləsi yoxdur və münasibətlər əsasən iqtisadi xarakter daşımışdır. Ticarət kəşfiyyat firması Kplerin baş neft analisti Muyu Xunun sözlərinə görə, Çin İranın neft ticarətinin 90%-dən çoxunu vasitəçilər vasitəsilə idxal edir ki, bu da keçən il İrana təxminən 40 milyard dollar gəlir gətirib. Çin ən yaxın beynəlxalq tərəfdaşı olan Rusiya ilə belə ehtiyatla davranmışdır: Moskva üçün genişmiqyaslı hərbi təchizatdan çəkinərək, əvəzinə Rus yanacağını alıb ona müdafiə sənayesi bazasını gücləndirə biləcək ikili təyinatlı mallar tədarük etmişdir. Bu dəstək, eləcə də İran və Şimali Koreyanın Rusiyanın müharibəsinə daha birbaşa hərbi dəstəyi Qərbdə üzvlər arasında sözdə anti-Amerika “oxu” kimi ortaya çıxan koordinasiya barədə həyəcan yaratmışdır. Lakin “oxun” son stress testi zəifliklərini ortaya qoymuş görünür: İsrail və ABŞ bombaları İrana yağarkən, Rusiya və Çin analitiklərin fikrincə, İranı maddi cəhətdən dəstəkləməkdənsə və ya İsrail və ya ABŞ-ı döyüşləri dayandırmağa məcbur etməkdənsə, daha çox öz maraqlarına və ritorikasına fokuslanmış görünürdülər. Si və Putin isə münaqişədən özlərinin vahid cəbhəsini vurğulamaq üçün istifadə etdilər. Bununla belə, İranla əlaqələrə gəldikdə, əsl sınaq yəqin ki, gələcəkdə olacaq. Strateji və Beynəlxalq Araşdırmalar Mərkəzinin (Çin Enerji Layihəsi) elmi işçisi Brian Hart yaxın vaxtlarda Vaşinqtonda keçirilən müzakirədə deyib: “Bu, Çinin hərbi münaqişəyə birbaşa müdaxilə baxımından nə edəcəyinin məhdudiyyətlərinə yaxşı bir nümunədir”. Lakin “Çinin İrana dəstəyini hələ tamamilə aradan qaldırmaq üçün tezdir.” Hart bildirib ki, Pekinin Rusiyaya açıq hərbi dəstək verməmək xəttinə yaxınlaşma modeli burada da inkişaf edə bilər, çünki Pekin Tehrandakı rejimin hakimiyyətdə qalmasına kömək etməyə çalışır. CNN-in məlumatına görə, raket yanacağı istehsalı üçün lazım olan Çin istehsalı ikili təyinatlı kimyəvi maddələr bu ilin əvvəlində İrana çatdırılmışdır. Buna baxmayaraq, Pekin İrana regionda güclü tərəfdaş kimi daha skeptik yanaşa bilər, çünki keçən ay ölkənin İsrailə qarşı “hava məkanını müdafiə etmək üçün güc göstərmək qabiliyyətsizliyi” müşahidə edilmişdir, – Atlantic Council-dan Fulton qeyd edib. Sözdə “ox” ölkələri arasında son hadisələrin hər hansı bir koordinasiyaya necə təsir edəcəyinə gəldikdə, əsaslar dəyişməyib, o deyib. Fulton bildirib ki, Qərbdəki kimi bir ittifaq və ya blok olmaqdan uzaq olan Çin, İran, Rusiya və Şimali Koreya Qərbə qarşı “narazılıqların uyğunlaşmasına” malikdirlər, lakin qlobal qaydaları necə yenidən formalaşdırmaq barədə “çox fərqli fikirlərə” sahibdirlər. Pekin üçün isə “Yaxın Şərqdə ehtiyacı olan şey iqtisadi motivlidir – sabit bir regiona ehtiyacı var və İran bunu dəstəkləmir. İran Pekin üçün problemləri həll etdiyindən daha çoxunu yaradır.”

24 saat