Danışıqlar dalana dirənib: İran vəkalətçi dəstələri yenidən silahlandırır

İranın Regionda Təsiri: Proksi Qrupların Fəaliyyəti Güclənir

İranın silahlı proksi qrupları Yaxın Şərqdə əsas nöqtələrə təzyiqləri artırır. Tehran demək olar ki, iki illik dağıdıcı İsrail hərbi kampaniyası nəticəsində sarsılmış regional nüfuzunu bərpa etməyə çalışır.

Tehranın Yəməndəki husi müttəfiqləri Qırmızı dənizdə aylardır davam edən sakitliyə ötən həftə mühüm su yolunda hərəkət edən iki ticarət gəmisinə endirdikləri zərbələrlə son qoyub. İraqdakı proksilərin Kürd regionunda neft hasilatını pozduğundan şübhələnir, Livandakı Hizbullaha göndərilən yüzlərlə raket partiyası isə son aylarda Suriya qüvvələri tərəfindən ələ keçirilib.

Proksi qrupların artan fəaliyyəti, Tehranın Vaşinqtonla yeni nüvə sazişinə dair mümkün danışıqlardan əvvəl, uzun müddətdir ki, İranın çəkindirmə strategiyası üçün əsas sayılan, lakin İsrail və Amerikanın İran torpaqlarına son hücumlarını dəf etməkdə uğursuzluğa düçar olmuş dağıdıcı silahlı qruplar şəbəkəsini dəstəkləməkdə qətiyyətini əks etdirir. Lakin hələlik nə Birləşmiş Ştatlar, nə də İran ciddi güzəştlərə getməyə hazır görünmür.

Vaşinqton İnstitutunun İraq, İran və Körfəz dövlətlərinin hərbi və təhlükəsizlik məsələləri üzrə baş elmi işçisi Maykl Nayts bildirib ki, “İran heç vaxt öz qruplarını yenidən təchiz etməyi dayandırmayacaq”. O əlavə edib: “Onlar bu qədər çox və ya mütəmadi olaraq göndərə bilməyə bilərlər – daha çox şey ələ keçirilə bilər – amma əgər siz indi İnqilab Keşikçiləri Qvardiyasının Qüds Qüvvələrisinizsə, göstərməyə çalışdığınız şey budur ki, biz hələ də mövcuduq, bütünüklə, heç nə dəyişməyib”.

İsrail ötən ay İrana misli görünməmiş hücum edərək, İslam Respublikasının regional proksi qruplar şəbəkəsini saxlamaq və genişləndirmək üçün vacib olan İnqilab Keşikçiləri Qvardiyasının (İKQ) rəhbəri Hüseyn Səlami də daxil olmaqla, əsas hərbi fiqurları hədəf alaraq öldürüb. İsrailin bildirdiyinə görə, İranın proksilərinə silah ötürülməsinə cavabdeh olan Behnam Şahriyari də həlak olub.

Lakin İran əsas hərbi fiqurların itkisi ilə üzləşsə də, proksi qruplarını silahlandırmaqda israr edərək, onları hələ də regional təsirini genişləndirmək üçün strateji əhəmiyyətli vasitə kimi gördüyünü nümayiş etdirir.

Qırmızı Dənizdə Yenidən Artan Gərginlik

İran və İsrail arasında atəşkəs elan edildikdən cəmi üç gün sonra, ötən həftə ABŞ Mərkəzi Komandanlığı (CENTCOM) Yəmənin sürgün edilmiş hökumətinə sadiq qüvvələr tərəfindən Qırmızı dənizdə 750 ton İran raketi və hərbi avadanlığı, o cümlədən raketlər, pilotsuz uçuş aparatı mühərrikləri və radar sistemləri daşıyan bir gəminin ələ keçirildiyini bildirib. CENTCOM əlavə edib ki, bu “nəhəng İran silah daşınması” husilər üçün nəzərdə tutulmuşdu.

ABŞ ordusunun bildirdiyinə görə, bu ələ keçirmə, Yəmənin mərhum lideri Əli Abdullah Salehin qardaşı oğlu Tariq Saleh tərəfindən idarə olunan ABŞ-yönümlü, husi əleyhdarı qrup olan Yəmən Milli Müqavimət Qüvvələrinin (YMMQ) tarixində “ən böyük silah müsadirəsi” olub.

İran Xarici İşlər Nazirliyi silah göndərdiyini inkar edib və bunu ABŞ-ın “ictimai fikri yayındırmaq” üçün “hiyləgər cəhdi” adlandırıb.

Yəməndəki husilər İsrailə və Qırmızı dənizdəki ticarət gəmilərinə hücum etmək üçün İran silahlarından istifadə ediblər. Avropa İttifaqının Aspides dəniz əməliyyatı CNN-ə bildirib ki, ötən həftə Yunanıstana məxsus bir gəmiyə edilən hücum nəticəsində dörd ekipaj üzvü həlak olub, digərləri yaralanıb və 11 nəfər itkin düşüb. Böyük Britaniyada yerləşən Vanguard Tech dəniz riskləri idarəetmə şirkəti CNN-ə bildirib ki, gəmidə olanlardan altısı husilər tərəfindən ələ keçirilib.

Bundan bir neçə gün əvvəl husilər Liberiya bayrağı altında üzən “Magic Seas” quru yük gəmisini pilotsuz qayıqlar, raketlər və dronlarla hədəf almışdılar.

İki gəmini batıran bu hücumlar, aylar sürən sakitlikdən sonra bu il qeydə alınan ilk hücumlar olaraq, güc tətbiqində artımı göstərir.

İraqda Neft Hasilatına Təzyiq

Son bir neçə ayda, şübhəli İran tərəfindən dəstəklənən qruplar İraqdakı Qərb müttəfiqlərinə qarşı hücumlarını artıraraq, ölkənin Kürd nəzarətində olan regionunda neft hasilatını sabitliyini pozublar.

Kürdüstan Regional Hökumətinin (KRH) rəsmisi Əziz Əhməd ötən həftə bildirib ki, iki ABŞ şirkəti tərəfindən idarə olunanlar da daxil olmaqla beş neft yatağı “cinayətkar silahlı qrupların” “bir sıra dron hücumları” nəticəsində zərər görüb.

Əhməd X sosial şəbəkəsində yazıb: “KRH ABŞ investisiyalarını və şirkətlərini alqışlayırdı. İndi həmin investorlar bizi iqtisadi cəhətdən boğmaq üçün hesablanmış kampaniya nəticəsində sıxışdırılırlar”.

KRH-nin sözçüsü Peşəva Havramani CNN-ə bildirib ki, dron hücumları “enerji infrastrukturunu məhv etmək” və KRH-nin “neft və qaz istehsal etmək qabiliyyətinə malik olmaması, beləliklə, bunu müqavilələrdə təsir rıçağı kimi istifadə edə bilməməsi və ya gəlir mənbəyi kimi ona arxalana bilməməsini” təmin etmək məqsədi daşıyır.

KRH-nin Daxili İşlər Nazirliyi bu ayın əvvəlində edilən hücumları əsasən şiə, İran tərəfindən dəstəklənən paramilitar qüvvə olan Həşdi-Şabi üzərinə qoyub.

Daxili İşlər Nazirliyi bu ayın əvvəlində KRH-nin paytaxtı Ərbil yaxınlığında partlayıcı yüklü pilotsuz uçuş aparatı (PUA) düşdükdən sonra bildirib: “Bu hücumlar xaos yaratmaq məqsədi ilə həyata keçirilir”.

Hezbollahın Zəifləməsi və Strateji Mübarizə

İranın regional təsiri HƏMAS-ın 2023-cü il oktyabrın 7-də İsrailə hücumundan və İsrailin Tehrana aid proksi qruplarını regiondan təmizləmək üçün apardığı sonrakı kampaniyadan sonra xeyli zəifləyib.

İranın Livandakı əsas müttəfiqi Hizbullah oktyabrın 7-dən sonra sərhəddən raket atəşi açaraq və İsrailə qarşı ikinci cəbhəni açaraq HƏMAS-ı dəstəkləməyə çalışıb. O vaxtdan bəri, qrup ciddi şəkildə zəifləyib, bir vaxtlar Livandakı dominant təsirini itirib və döyüşçüləri İsrailin demək olar ki, gündəlik zərbələri ilə hədəf alındığından, silahı yerə qoymaq üçün artan daxili və Qərb tələbləri ilə üzləşib.

Qrupun hörmətli lideri Həsən Nəsrullah ötən il İsrail zərbəsi nəticəsində həlak olub və onun Suriyadakı əsas təchizat yolu, Suriya prezidenti Bəşər Əsədin dekabrda hakimiyyətdən getməsindən sonra itirilib. Əsəd Tehranın mühüm müttəfiqi idi.

Regional rəsmi CNN-ə bildirib ki, “Hizbullah təsirini itirir, öz bazasında etibarını itirib. Əlbəttə ki, İran öz danışıq mövqeyini gücləndirmək üçün bəzi proksi qruplarını möhkəmləndirməyə çalışır, lakin çox irəliləyiş əldə edə bilmirlər”.

Buna baxmayaraq, başqa bir regional mənbə CNN-ə bildirib ki, Hizbullah İsraildən gələ biləcək eskalasiyadan qorxaraq “yaxın həftələrdə özünü yenidən qruplaşdırmağa” başlaya bilər. Mənbə əlavə edib ki, Hizbullah Suriyanın itkisi və artan daxili Livan təzyiqi səbəbindən “ekzistensial vəziyyətdə” olduğunu hiss edir.

İranın Hizbullahı yenidən silahlandırmaq cəhdləri ötən il ərzində davam edib. Suriya Daxili İşlər Nazirliyinin bildirdiyinə görə, İrana qətiyyətlə qarşı çıxan yeni Suriya hökuməti Livana göndərilən bir neçə silah partiyasını ələ keçirib.

Ötən ay Suriya Daxili İşlər Nazirliyi bəyanatında bildirib ki, tank əleyhinə “Kornet” raketlərini, yəni Hizbullahın cənubi Livanda İsrail tanklarını hədəf almaq üçün istifadə etdiyi eyni tipli raketləri qaçaqmalçılıq yolu ilə keçirmək cəhdinin qarşısını alıb. Suriya polisi silahların Livana bitişik Homs kəndində, tərəvəz daşıyan bir yük maşınında gizlədildiyini bildirib.

CNN-ə danışan ilk regional mənbə, İranın özünü qorumaqda və ya “Qüdsü azad etmək” kimi bəyan edilmiş missiyalarını həyata keçirməkdə səmərəsiz olduqları sübuta yetirilmiş proksi qrupları silahlandırmaqdakı məqsədini şübhə altına alıb.

Mənbə bildirib: “Hizbullah niyə hələ də silahlanır? Silahları onlara nə verib? Onlara qorunma verməyib, Qüdsə bir santimetr də yaxınlaşdırmayıb? Bu silahlar mülki əhaliyə əzab verməkdən başqa nə edir?”

Danışıqlar və İranın Rıçaqları

İranın Yaxın Şərqdəki qrupları yenidən silahlandırması, ABŞ prezidenti Donald Trampın Tehranla danışıqlara marağının azaldığını bildirdiyi bir vaxta təsadüf edir.

Tramp ötən həftə bildirib: “Onlar danışıqlar aparmaq istəyirlər. Biz tələsmirik... biz onların müxtəlif yerlərini bombaladıq, əgər danışıqlar aparmaq istəyirlərsə, biz buradayıq”.

İranın Ali Rəhbəri Əli Xameneyinin baş məsləhətçisi Əli Laricani danışıqların yaxın olduğu fikrini rədd edib və onların əhəmiyyətini azaldıb.

Laricani ötən həftə telekanalda verdiyi açıqlamada deyib: “Hazırda danışıqlar üçün vaxt deyil. Danışıqlar bir taktikadır... Ali Rəhbərin bunu faydalı hesab edib-etməməsini gözləyirik”.

Danışıqların altıncı raundu 15 iyunda planlaşdırılmışdı, lakin İsrailin bir gün əvvəlki sürpriz hücumu planları pozdu.

Mütəxəssislər deyirlər ki, regional silahlı qrupları yenidən qurmaq və onların dağıdıcı imkanlarını nümayiş etdirmək, İran üçün təsir rıçağı rolunu oynaya bilər, çünki o, son itkilərinə baxmayaraq, güclü mövqedən danışıqlar aparmağı hədəfləyir.

Nayts deyib: “Bu, nəzəri olaraq, onların əlini gücləndirəcək, onların sadəcə təslim olmadığını və itaətkar olmadığını göstərəcək... onlar aqressiv görünmək istəyirlər, lakin ABŞ-ın onlara zərbə endirməsinə səbəb olacaq qədər yox”.

24 saat