Tunisdə Prezidentin Hakimiyyətinə Qarşı Kütləvi Etirazlar
Yüzlərlə Tunis fəalı cümə günü paytaxt Tunisdə prezident Kais Saiedin 2021-ci ildən bəri hakimiyyətini "avtoritar rejim" adlandıraraq ölkəni "açıq hava həbsxanasına" çevirdiyini bildirərək etiraz aksiyası keçirib. Nümayişçilər, bir zamanlar Ərəb baharı demokratiya hərəkatının doğulduğu yer kimi tanınan Tunisdə, Saiedin hakimiyyəti təkbaşına ələ keçirməsinin dördüncü ildönümünü qeyd ediblər.
Siyasi Məhbusların Azadlığı Tələbi
"Respublika böyük bir həbsxanadır" şüarı ilə yürüş edən etirazçılar, həbsdə olan müxalifət liderləri, o cümlədən "Müsəlman Demokrat" partiyasının rəhbəri Rəşid Qannuşi və Azad Konstitusiya Partiyasının lideri Əbir Musinin azadlığa buraxılmasını tələb ediblər. Bu şəxslər onlarla siyasətçi, hüquqşünas, fəal və jurnalistlə birlikdə "terrorizmlə mübarizə" və "sui-qəsd" qanunları əsasında uzunmüddətli həbs cəzası ilə üzləşirlər. Bəziləri isə Qərb ölkələrində sığınacaq axtararaq ölkədən qaçıblar.
Nümayişçilər "Qorxu yoxdur, terror yoxdur… küçələr xalqındır" və "Xalq rejimin süqutunu istəyir" kimi şüarlar səsləndirib, siyasi məhbusların portretlərini və təşkilatçıların Tunisdəki siyasi həyatın vəziyyətini təmsil etdiyini bildirdikləri bir qəfəsi nümayiş etdiriblər. Həbsdə olan siyasətçi Əbdülhəmid Celassinin həyat yoldaşı Monia İbrahim bildirib ki, onların əsas məqsədi demokratiyanı bərpa etmək və siyasi məhbusların azadlığa buraxılmasını tələb etmək üçün zülmlə mübarizə aparmaqdır.
Ədalət Sistemindəki Dəyişikliklər və Tənqidlər
2021-ci il iyulun 25-də prezident Kais Saied parlamenti fəaliyyətini dayandırıb, baş naziri vəzifəsindən azad edib və fərmanla idarə etməyə başlayıb. O, kütləvi həbslər və siyasi motivli məhkəmə prosesləri ilə müxalif səsləri susdurmaq yolunu seçib. Bəziləri bu addımları dəstəkləsə də, tənqidçilər bunu çevriliş adlandırıb və Tunisdə avtoritar rejimə keçidin başlanğıcı kimi qiymətləndiriblər.
Həbsdə olan hüquqşünas Əhməd Souabın oğlu Saib Souabın sözlərinə görə, həbsxanalar Saiedin rəqibləri, fəallar və jurnalistlərlə doludur. O qeyd edib ki, "Tunis açıq hava həbsxanasına çevrilib… Həbsdə olmayanlar belə, hər hansı bir səbəbdən həbs olunma riski ilə daimi müvəqqəti azadlıq vəziyyətində yaşayırlar".
2022-ci ildə prezident müstəqil Ali Məhkəmə Şurasını ləğv edib və onlarla hakimi vəzifəsindən kənarlaşdırıb. Müxalifət bu addımın təkbaşına hakimiyyəti möhkəmləndirmək məqsədi daşıdığını iddia edib. Prezident isə məhkəmə işlərinə müdaxilə etmədiyini, lakin heç kəsin, adından və vəzifəsindən asılı olmayaraq, hesabatlılıqdan üstün olmadığını vurğulayıb. 2023-cü ildə o, siyasətçiləri "xain və terrorçu", onları bəraət verən hakimləri isə "şərik" adlandırıb.
Tarixi İldönümün Dəyişən Mənası
İyulun 25-i həm də Tunisdə 1957-ci ildə respublika elan edilməsinin ildönümüdür. Bu tarix sonradan prezident Kais Saiedi dəstəkləyən "25 İyul Hərəkatı"nın rəyçisi olub. Bu hərəkat ölkənin ümumən qeyri-populyar siyasi sinfinə qarşı sərt tədbirlərin görülməsini təşviq edib. Keçmiş hökumət naziri və "Ən-Nəhda" partiyasının üzvü Samir Dilou bildirib ki, prezident Kais Saied bu günün mənasını əbədi olaraq dəyişib. "25 İyul Respublika quruculuğunu qeyd edirdi. İndi isə onun dağılmasını qeyd edir. Mütləq hakimiyyət mütləq korrupsiyadır," o əlavə edib.
Oxucu Şərhləri
Beləliklə, Saied-in hakimiyyətinin "avtoritar" olmasına dair iddiaları yalnız onun fəaliyyətləri ilə deyil, həm də uzun müddət davam edən iqtisadi və siyasi problemlərin əks-sədası kimi də qiymətləndirilməlidir. Digər Ərəb ölkələrindəki post-Ərəb Baharı təkamülünü nəzərə alsaq, Tunisin təcrübəsi özünəməxsus xüsusiyyətlər daşımaqla yanaşı, regional kontekstdə dəqiq təhlil tələb edir.
Məsələn, Misirdəki vəziyyətlə müqayisədə Tunisdə mətbuat azadlığı və sivil cəmiyyət daha geniş imkanlara malik olubmu? Və ya bu iddianın ədalətliliyini təsdiq edən və ya təkzib edən iqtisadi göstəricilər mövcuddurmu?
Sual: Tunisdəki vəziyyəti "açıq hava həbsxanası" adlandırmaq nə dərəcədə obyektivdir və bu termini istifadə etmək alternativi nə ola bilər?
Konstruktiv həll kimi, beynəlxalq təşkilatların vasitəçiliyi ilə, bütün maraqlı tərəflərin iştirakı ilə milli dialoq platformasının yaradılması təklif oluna bilər. Bu platforma, iqtisadi islahatlar, siyasi azadlıqlar və ədalətli bir konstitusiya prosesi üzərində razılığa gəlməyə yönəldilə bilər. Bu yolla, zorakılığa deyil, danışıqlara əsaslanan bir həll yolu axtarıla bilər. Əlbəttə, bunun müvəffəqiyyəti Saied rejiminin bu dialoqa səmimiyyətlə yanaşmasından asılıdır. Əks halda, bu təklifin yalnız bir ümid kimi qalacağı ehtimal olunur.
Məqalədə əsasən problemin təsviri verilir, həll yollarından isə bəhs edilmir. Bəlkə də, beynəlxalq təşkilatların (məsələn, BMT, Avropa Şurası) vasitəsilə Tunis hökuməti ilə dialoqun qurulması, insan haqları ilə bağlı müstəqil müşahidə missiyalarının göndərilməsi, və həmçinin siyasi məhbusların azad edilməsi üçün konkret bir tələb olunan siyahının hazırlanması və ictimai təzyiqin artırılması daha konstruktiv bir yanaşma olardı. Bundan əlavə, yerli və beynəlxalq səviyyədə hüquqi yardım təmin edən qurumların dəstəyini artırmaq da vacibdir.
Digər tərəfdən, prezident Saiedin tərəfdarlarının arqumentlərini də nəzərə almaq və onları obyektiv şəkildə təqdim etmək məqalənin tarazlığını artırar. Onların perspektivini anlamaq, həqiqətən baş verənləri daha aydın görməyə kömək edə bilər.
Bu vəziyyəti, məsələn, Misirdəki Ərəb Baharından sonrakı hadisələrlə müqayisə etmək olar. Hər iki ölkədə də ilkin demokratikləşmə ümidi güclü repressiyaya yol açdı. Ancaq Misirdəki reaksiya, Tunisdəkindən daha sərt və daha uzunmüddətli idi. Bu fərqin səbəblərini araşdırmaq, hazırkı Tunis vəziyyətinin gələcək inkişafını daha yaxşı anlamağa kömək edə bilər. Məsələn, beynəlxalq təzyiqin rolu, vətəndaş cəmiyyətinin möhkəmliyi və iqtisadi amillərin təsiri nəzərə alınmalıdır.
Misir nümunəsindən çıxarıla bilən əsas dərs, hər hansı bir rejimin uzunmüddətli qeyri-qanuni hakimiyyətinin davamlı müqavimətə, habelə daxili qeyri-sabitliyə və beynəlxalq təcridə səbəb ola biləcəyidir. Ancaq Tunis vəziyyətinin fərqli ola biləcəyini unutmamaq vacibdir. Əgər beynəlxalq təzyiq kifayət qədər güclü və ardıcıl olarsa, və ya Tunis cəmiyyəti Misir cəmiyyətindən daha güclü ictimai müqavimət göstərə bilsə, nəticə fərqli ola bilər.
Tunisin hazırkı durumu ilə Sovet rejimini müqayisə etməkdə əsas fərq, informasiya axınının miqyasındadır. Sovet dövründə informasiya ciddi şəkildə nəzarət altında idi. Halbuki, Tunisdə sosial media və beynəlxalq media vasitəsilə informasiya mübadiləsi daha az məhduddur. Bu, beynəlxalq təzyiqin səviyyəsini dəyişir və potensial olaraq rejimin davamlılığını təsir edə bilər.
Əlbəttə, informasiya axınının daha sərbəst olması avtomatik olaraq rejimə qarşı müqavimətin güclənməsini və ya beynəlxalq müdaxiləni təmin etmir. Bu, çox faktorlu və mürəkkəb bir məsələdir. Sovet İttifaqının dağılması belə müəyyən dərəcədə daxili amillərin, xüsusən də iqtisadi problemlərin rolundan danılmaz şəkildə göstərir. Ona görə də, Tunisin gələcək taleyini proqnozlaşdırmaq üçün həm daxili siyasi, həm də iqtisadi və beynəlxalq amilləri hərtərəfli şəkildə qiymətləndirmək vacibdir. Sadəcə "açıq hava həbsxanası" metaforası kifayət etmir.
Şərh Yaz