Qərar digər hökumət liderlərinin vəhşiliklərlə əlaqəli cinayət təqibinə imkan yarada bilər.
Fransanın ali məhkəməsi sürgündə olan Suriya lideri Bəşər Əsədin dövlət immunitetinin ləğv edilib-edilməyəcəyinə qərar verməyə hazırlaşır. Bu qərar ona qarşı Suriya fəalları və Avropa prokurorları tərəfindən toplanmış dəhşətli dəlillərin miqyası ilə bağlıdır.
Əgər Kassaşiya Məhkəməsinin hakimləri cümə günü Bəşər Əsədin immunitetini qaldırarlarsa, bu, 2013-cü ildə Qutada və 2018-ci ildə Dumada kimyəvi silahların istifadəsi ilə bağlı onun qiyabi mühakiməsinə yol aça bilər. İnsan haqları müdafiəçiləri və hüquqşünaslar bildirirlər ki, bu qərar, eyni zamanda, vəhşiliklərlə əlaqəsi olan digər hökumət liderlərinin də cinayət təqibinə imkan verən bir presedent yarada bilər. Əsəd bu ittihamlarla bağlı heç bir vəkil tutmayıb və kimyəvi hücumların arxasında olmadığını iddia edir. Müxalifət uzun müddətdir ki, Əsədin bu inkarını rədd edir, çünki Suriyadakı dağıdıcı, demək olar ki, 14 illik vətəndaş müharibəsində sarinə sahib olan yeganə tərəf onun qüvvələri idi.
Qurbanlar üçün Böyük Zəfər
Hüquqşünaslar bu qərarı qurbanlar üçün "nəhəng qələbə" adlandırır. Suriya Media və Söz Azadlığı Mərkəzinin prezidenti Mazen Dərviş, Associated Press agentliyinə açıqlamasında, bunun yalnız suriyalılar üçün deyil, "hər hansı bir ölkədən olan qurbanlar üçün də qapı açacağını" və "daxili istintaq hakimlərinin hakimiyyətdə olan prezidentə qarşı həbs orderi vermək hüququna sahib olacağı ilk hadisə" olacağını vurğulayıb. Onun sözlərinə görə, bu qərar, qrupunun hökumət üzvlərinə qarşı hüquqi tədbirlər görməsinə imkan verə bilər; məsələn, keçmiş Suriya Mərkəzi Bankının sədri və İqtisadiyyat Naziri Ədib Mayaləhə qarşı çirkli pulların yuyulması işi başlaya bilər, baxmayaraq ki, onun vəkilləri beynəlxalq hüquqa görə dövlət immunitetinə malik olduğunu iddia ediblər.
Dəhşətli Qəddarlıq
Suriya 50 ildən çox müddətdə əvvəlcə Hafiz Əsəd, daha sonra isə oğlu Bəşər Əsəd tərəfindən idarə edilib. 2011-ci ildə "Ərəb baharı" zamanı 23 milyonluq ölkədə onlara qarşı üsyan baş qaldırdı. Bu, Suriya İnsan Haqları Müşahidə Qrupunun (SOHR) məlumatına görə, yarım milyondan çox insanın həlak olduğu, dəhşətli bir vətəndaş müharibəsinə səbəb oldu. Milyonlarla insan isə Livan, İordaniya, Türkiyə və Avropaya qaçdı. Əsəd sülaləsi hakimiyyətdə qalmaq üçün məzhəb zəminində gərginlikləri də qızışdırıb. Bu miras, ölkənin yeni liderlərinin bütün icmaları əhatə edəcək və təmsil edəcək siyasi gələcək yaratmaq vədinə baxmayaraq, Suriyada azlıq qruplarına qarşı son dövrlərdə yenilənmiş zorakılığa səbəb olur.
Beynəlxalq Cinayet Məhkəməsi (BCM) vəhşiliklərdə ittiham olunan liderlərə qarşı, məsələn, Rusiyanın Vladimir Putinə Ukraynada, İsrailin Binyamin Netanyahuya Qəzzada və Rodriqo Dutertenin Filippində həbs qərarı verməsinə baxmayaraq, Fransa hakimlərinin qərarı təkcə devrilmiş və sürgündə olan liderləri deyil, həm də hazırda hakimiyyətdə olanları mühakimə etmək üçün hüquqi çərçivəni gücləndirə bilər.
Suriya hökuməti 2013-cü ildə Quta hücumunun arxasında olmadığını inkar etsə də, ABŞ sonradan hərbi cavabla hədələdi, daha sonra isə Moskva ilə Əsədin kimyəvi silah ehtiyatını təhvil verməsi barədə razılığa gəldi. Bu, Rusiyaya müharibədən zərər görmüş ölkədə böyük təsir imkanı yaratdı. Əsəd on ildən artıq müddətə Rusiyanın və Hizbullah da daxil olmaqla, İranla əlaqəli qrupların hərbi yardımı ilə hakimiyyətdə qaldı, lakin sonra üsyançı qruplar tərəfindən devrildi.
Oxucu Şərhləri
Əgər Əsədin immunitetinin ləğv olunması beynəlxalq hüququn möhkəmlənməsinə gətirib çıxarsa da, bu, böyük miqyaslı problemin yalnız kiçik bir parçasıdır. Hökumət rəhbərlərinin beynəlxalq cinayətlərinə görə məsuliyyətə cəlb edilməsi üçün daha mütəşəkkil və səmərəli mexanizmlərə ehtiyacımız varmı? Bu məsələnin həlli, gələcəkdə beynəlxalq sabitliyin təmin olunmasında çox önəmlidir. Belə bir sistemin yaradılması yalnız qanunvericilik deyil, həmçinin dövlətlərin birgə iradəsi ilə bağlıdır. Bu halda, gələcək üçün əsas sual budur: dövlətlərin beynəlxalq qanunlara riayət etməsini necə təmin edə bilərik?
Əsədin məsuliyyətə cəlb edilməsi vacib olsa da, bununla yanaşı Suriyada davam edən münaqişənin həlli üçün hərtərəfli bir yanaşma strategiyasının inkişaf etdirilməsi daha vacibdir. Bu, yalnız hüquqi tədbirləri deyil, həm də siyasi dialoq, humanitar yardım və uzunmüddətli sabitlik üçün konstruktiv tədbirləri əhatə edən bir yanaşma olmalıdır. Belə bir yanaşmanın tərkib hissəsi kimi, BMT-nin vasitəçiliyi ilə bütün tərəflərin iştirakı ilə dəyirmi masa formatında Suriyada uzunmüddətli sülhün qurulması üçün siyasi prosesin başlanğıcını təmin etmək məqsədəuyğundur. Əsədin potensial mühakiməsini bu geniş sülh prosesinin ayrılmaz bir hissəsi kimi görmək, yalnız ədalətin təmin olunmasına yox, həm də Suriyanın yenidən qurulmasına və uzunmüddətli sabitliyinin təmin olunmasına yönəlmiş daha hərtərəfli bir yanaşma təmin edə bilər.
Əsəd rejiminin kimyəvi silahdan istifadə etməsi, məhz bu çatışmazlığın nəticəsidir. Mühakimənin nəticəsindən asılı olmayaraq, sual meydana çıxır: beynəlxalq hüquq sisteminin qarşısını ala bilmədiyi belə geniş miqyaslı insan hüquqları pozuntularına necə cavab verilməlidir? Məsələn, bu hüquqi proseslərin effektivliyi nə dərəcədədir və uzunmüddətli sülh və sabitliyə necə təsir edəcək? Çünki yalnız bir liderin məhkəməyə verilməsi, köklü problemləri həll etməyəcək.
Əgər Əsədin immuniteti ləğv olunsa belə, digər güclü dövlət liderləri üçün bu halda bir nümunənin yaratılması, bütün məsələni daha da mürəkkəbləşdirə bilər. Bu səbəbdən, ədalətin təmin edilməsi ilə yanaşı, davamlı sülh və dayanıqlı inkişafı təmin etmək üçün uzunmüddətli stratejilərin hazırlanması da vacibdir. Gələcəkdə, beynəlxalq hüquq sisteminin belə hadisələrə daha effektiv cavab verməsi üçün hansı mexanizmlərin yaradılması gərəkdir?
Lakin, Suriyadakı vəziyyət BÇM-in Miloşeviçi mühakimə etməsi ilə bir neçə əsas fərqə malikdir. Birincisi, Əsədin Fransanın milli məhkəməsində, BÇM-də deyil, mühakimə olunmasıdır. Bu, Fransa hökumətinin prosesə daha çox təsir göstərə biləcəyini və ədalət prosesinin nəticəsinə təzyiq edə biləcəyini göstərir. İkincisi, Miloşeviçin məhkəməsi münaqişədən sonrakı dövrdə baş tutarkən, Əsədin mühakiməsi hələ də davam edən münaqişə fonunda baş verir, bu da dəlillərin toplanması və şahidlərin təmin edilməsini çətinləşdirə bilər.
Miloşeviçin məhkəməsindən alınan əsas dərs, hətta güclü hökumət liderlərinin də beynəlxalq cinayətlərə görə məsuliyyətə cəlb edilə biləcəyidir. Lakin bu proses uzun və çətindir, ədalətsiz nəticə ilə nəticələnə bilər. Suriyadakı vəziyyət müstəqil ədalətin təmin olunması üçün yeni çətinliklər yaradır və bu prosesin nəticəsi ədalət əldə edilməsində dövlət suverenliyi və ədalətli beynəlxalq müdaxilə arasındakı incə balansı nümayiş etdirə bilər. Əsədin məhkəməsinin nəticəsi, digər beynəlxalq cinayətlər üçün hüquqi sələflərin yaradılması baxımından əhəmiyyətli olacaqdır.
Lakin, belə bir prosesin beynəlxalq miqyasda geniş tətbiqinin uzunmüddətli iqtisadi və siyasi nəticələri nə olacaq? Beynəlxalq münasibətlərin gələcək sabitliyi üçün bu cür bir proses daha çox münaqişəyə və ya əksinə, daha çox məsuliyyətə gətirib çıxaracaqmı? Əsədin vəziyyətinin presedent yaratması, bu nəticələri necə dəyişəcək? Bu suallar gələcək üçün düşündürücü və həll olunmalı məsələləri ortaya qoyur.
Ancaq bu iki hadisə arasında fərqlər də vardır. Pinochet məhkəməsi, daha çox onun İspaniyadakı cinayətləri ilə əlaqədar idi, Əsəd məsələsində isə Suriyadakı hadisələrə baxılır. Bundan əlavə, Pinochet məhkəməsinin baş tutması çox çətin bir proses olmuş, uzun müddət davam etmiş və çoxsaylı siyasi və hüquqi maneələrlə üzləşmişdir. Əsəd məhkəməsinin gedişatı və nəticəsi isə hələ ki qaranlıqdır. Pinochet hadisəsindən çıxarıla biləcək əsas dərs, hətta uzun müddət keçsə belə, beynəlxalq hüququn prinsiplərinə zidd olan hərəkətlərə görə liderlərin cavabdehliyə çəkilə biləcəyidir. Ancaq bu prosesin uzun, mürəkkəb və siyasi təsirlərə məruz qalacağını unutmamaq lazımdır. Əsəd məhkəməsinin nəticəsinin Pinochet hadisəsinin təkrarı olacağı yoxsa daha fərqli bir yolu izləyəcəyi hələ ki aydın deyil. Bu məsələnin gələcək beynəlxalq hüquq prinsiplərinin formalaşması üçün dəyərli bir sınaq olacağı görünür.
Daha konstruktiv bir yanaşma olaraq, beynəlxalq ədalət məsələsinə inteqrativ yanaşma təklif edərdim. Bu, Suriya vətəndaş müharibəsi ilə bağlı cinayətlərin araşdırılması üçün Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin (BCM) səlahiyyətlərinin genişləndirilməsini və Suriya hökumətinin üzvlərinə qarşı sanksiyaların gücləndirilməsini əhatə edə bilər. BCM-nin daha geniş səlahiyyətləri ədalətin daha obyektiv və təsirli şəkildə tətbiq olunmasını təmin edə bilər. Eyni zamanda, beynəlxalq sanksiyalar vasitəsiylə Əsəd rejiminə təzyiq artırıla və mühakimə prosesini asanlaşdırmaq üçün zəmin yarada bilər. Bu, bir ölkənin təkbaşına mühakimənin təşkil etdiyi çətinliklərdən və potensial siyasi əngəllərdən qaçınmağa kömək edər.
Şərh Yaz