İRAN ƏFQAN MÜLTECİLƏRİNİ KÜTLƏVİ ŞƏKİLDƏ DEPORTASİYA EDİR
İran ölkədəki 4 milyonluq Əfqan mülteci əhalisindən 1 milyondan çoxunu Əfqanıstana geri göndərir. İsraillə əməkdaşlıqda ittiham olunan yüz minlərlə Əfqan ailəsi deportasiya edilib.
İran və Əfqanıstan arasındakı səhra sərhədini hər gün təqribən 20 min nəfər keçir. Onlar yalnız əllərindəki baqajları ilə “Taliban”ın nəzarətindəki Əfqanıstana yollanırlar.
Yanvar ayından bəri İrandan qaçan və ya deportasiya edilən Əfqanların sayı 1.4 milyonu ötüb. Geri döndükləri ölkədə isə onsuz da ağır humanitar böhran və qadınlara qarşı sərt qadağalar hökm sürür. İrandakı təzyiq “Taliban” Əfqanıstanındakına nisbətən daha yüngüldür.
DEPORTASİYA OLUNANLARIN ÇOXU ƏFQANISTANDA DOĞULMAYIB
Qərbi Əfqanıstandakı sıx sərhəd məntəqəsinə gətirilən bu insanlar “New York Times”a yaşadıqları çətinlikləri danışıblar. İranda yaşayan Əfqanların bir qismi elə bu ölkədə doğulub böyüyüb. Digərləri isə uşaqlıqdan bəri Əfqanıstanda olmayıblar. Lakin onların hamısı üçün “Taliban”ın idarə etdiyi Əfqanıstan narahatlıq doğuran bir müəmmadır.
Bu kütləvi deportasiya dalğası İranda çalışan Əfqanların vətənlərinə göndərdikləri pul axınını kəsərək Əfqanıstan iqtisadiyyatını daha da iflic etmək təhlükəsi yaradır. Əfqanıstandakı işsizlik, mənzil böhranı və səhiyyə xidmətlərindəki çöküş onsuz da milyonlarla insanı çətin vəziyyətdə qoyur. Əfqanlar daha da yoxsullaşan bir ölkəyə qayıdırlar.
İSRAİL MÜHARİBƏSİNİN FATURASI ƏFQANLARIN BAŞINA PATLADI
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının məlumatına görə, İran dünyanın ən böyük mülteci əhalisinə ev sahibliyi edir. Bunun 95 faizi, yəni təqribən dörd milyonu Əfqanlardan ibarətdir. İran hökuməti isə bu sayın altı milyona çatdığını bildirir. Əfqanlara yalnız 31 vilayətin 10-da yaşamağa və əsasən ağır işlərdə çalışmağa icazə verilir.
Mart ayında İran hökuməti ölkədəki sənədsiz Əfqanların deportasiya ediləcəyini elan etdi və 6 iyulu könüllü gedişlər üçün son tarix təyin etdi. Lakin keçən ay İsraillə yaşanan 12 günlük münaqişədən sonra bu təzyiq daha da sərtləşdi.
İran təhlükəsizlik qüvvələri iş yerlərinə və məhəllələrə basqınlar keçirdi, şəhərlərdəki nəzarət məntəqələrində avtomobilləri saxlatdırdı və çox sayda Əfqanı həbs etdi. Bu şəxslər daha sonra yandırıcı istidə adamlarla dolu deportasiya mərkəzlərinə göndərildi.
Oxucu Şərhləri
Bu vəziyyətdə, məqalənin etibarlılığını artırmaq üçün BMT Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının (UNHCR) və ya Beynəlxalq Miqrasiya Təşkilatının (IOM) kimi müstəqil beynəlxalq təşkilatların hesabatlarına istinad edilməsi daha məqsədəuyğundur. Onların məlumatları, hər nə qədər tam olmaya bilər, İran hökumətinin rəsmi açıqlamalarından daha obyektiv bir perspektiv təqdim edə bilər və “yüz minlərlə” ifadəsinin əsaslandırılmasında kömək edə bilər. Əgər bu təşkilatların məlumatlarında belə dəqiq rəqəmlər yoxdursa, məqalədə bu açıq şəkildə qeyd olunmalı və oxucu aydın şəkildə bu məlumat boşluğunun fərqinə varmalıdır. Yalnız bu zaman "yüz minlərlə" ifadəsinin qəbul edilməsi mümkün ola bilər, ancaq hətta o zaman da ciddi ehtiyatla yanaşmaq lazımdır.
Lakin, digər tərəfdən, məqalənin ümumi mövzusu olan "İranın milyonlarla əfqanı deportasiya etməsi" ilə bağlı olaraq, "yüz minlərlə" rəqəminin tamamilə əsassız olduğunu iddia etmək həddindən artıq sərt ola bilər. Bəlkə də bu dəqiq olmayan rəqəm, mövcud məlumatların məhdudluğu səbəbindən təxminə əsaslanır və həqiqətin tam əksini deyil, daha geniş bir tendensiyanı əks etdirir. Məsələnin daha aydınlaşması üçün müstəqil araşdırma qurumlarının araşdırmalarına istinad etmək faydalı ola bilər. Belə ki, daha aydın rəsm yaradılanda "yüz minlərlə" deyil, daha dəqiq rəqəmlər ortaya çıxa bilər.
Deporta edilənlərin əksəriyyətinin iş axtarışı məqsədilə İrana gəldiyini nəzərə alsaq, onların geri qaytarılması Əfqanıstanda sosial və iqtisadi gərginliyi artıra bilər. Bu, öz növbəsində, regional qeyri-sabitliyə və hətta daha böyük miqrasiya dalğalarına səbəb ola bilər.
Bundan əlavə, məqalədə qeyd edilən İranın İsrail ilə əməkdaşlıqda ittiham olunan yüz minlərlə Əfqan ailəsini deportasiya etməsi, bu deportasiyaların siyasi motivlərlə də əlaqəli olduğunu göstərir. Bu məsələnin daha ətraflı araşdırılması vacibdir.
Belə bir miqyaslı kütləvi deportasiyaların uzunmüddətli iqtisadi və sosial təsirlərini qiymətləndirmək üçün daha ətraflı təhlillər lazımdır. Əsas sual budur: İranın bu qərarı regional sabitliyə necə təsir edəcək və bu hadisə uzun müddətli regional iqtisadi və siyasi tərəqqiyə necə təsir göstərə bilər?
Yalnız deportasiya edilənlərin sayı deyil, onların Əfqanıstanda qarşılaşdıqları vəziyyət də böyük əhəmiyyət kəsb edir. "Taliban"ın hakimiyyəti altında olan bir ölkəyə geri qayıdan bu insanlar, qida, sığınacaq və tibbi yardım kimi əsas ehtiyaclardan məhrum qala bilərlər. Bu vəziyyət isə yeni miqrasiya dalğalarına və regional sabitliyə yeni təhdidlərə səbəb ola bilər.
Məqalədə İsrail ilə əməkdaşlığın adı çəkilməsi də diqqəti cəlb edir. Bu iddianın əsaslandırılması və təsdiq edilməsi vacibdir, çünki bu, regional geosiyasi münasibətlərə dair daha dərin təhlillər tələb edir. Bundan əlavə, deportasiyaların beynəlxalq hüququn prinsipləri ilə uyğunluğu da araşdırılmalıdır.
Əfqanıstan və İran arasında davam edən bu miqrasiya böhranı regional əməkdaşlıq və beynəlxalq yardım təşkilatlarının müdaxiləsini nə dərəcədə tələb edir və uzunmüddətli həll yolunun axtarışı üçün hansı diplomatik tədbirlərin görülməsi lazımdır?
Bu hadisələrdən çıxarıla biləcək əsas dərs, kütləvi deportasiyaların uzunmüddətli, bəzən dağıdıcı geosiyasi və humanitar nəticələrinə səbəb olmasıdır. Müləcizlərin ölkələrindən qovulması, yerləşdikləri ölkələrdə sosial gərginliyə, iqtisadi çətinliklərə və potensial olaraq insan hüquqlarının pozulmasına səbəb olur. Həmçinin, bu deportasiyaların müləcizlərin yaşam tərzini və ailələrini tamamilə məhv etməsi də nəzərə alınmalıdır.
İndi isə sual olunur ki, bu dərsdən nə dərəcədə öyrənilmişik? İranın hərəkətlərini beynəlxalq hüququn müddəaları çərçivəsində qiymətləndirmək vacibdir. Əgər deportasiyalar beynəlxalq hüququn prinsiplərinə zidddirsə, onda beynəlxalq təzyiqin tətbiq olunması məntiqli görünür. Lakin, bu təzyiqin nə qədər effektiv olacağı və bunun nəticələri haqqında aydın məlumat yoxdur. Yəni, tarixin təkrarlanması təhlükəsi hələ də mövcuddur. Bunun qarşısını almaq üçün daha sistemli və humanist yanaşma tələb olunur.
Şərh Yaz