İranın nüvə hesabı: Krizdə ilk addım

İran üçün Nüvə Hesablaşması: Sülh, yoxsa Təslimiyyət?

Hər gün yeni raketlərlə vurulan İran və İsrail ərazilərinə üçüncü bir ölkə tərəfindən gələn müdaxilə vəziyyəti dəyişdirmişdi. Bu addım ABŞ-ın İranın üç nüvə obyektini B-2 bombardmançı təyyarələrinin daşıdığı sığınacaq dağidan bombalarla vurması idi. ABŞ-ın baş verənlərə bu şəkildə qarışması iki sualı bərabərində gətirdi: Vəziyyət daha da gərginləşəcəkmi, yoxsa atəşkəs yaxınlaşırdımı? Bu sualların cavabı çox keçmədən gəldi və müharibədə atəşkəs qərarı alındı. 13 iyun 2025-ci ildə İsrailin hücumları ilə başlayan müharibədə artıq yeni bir pərdə açılmışdı və bu atəşkəsin sonunda İranın taleyi maraq doğururdu. Hər şeyi başlatan hadisələr zəncirinin təməlində isə nəhəng bir məsələ dayanırdı: Nüvə proqramı! Hacettepe Universiteti Beynəlxalq Münasibətlər Bölməsinin müəllimi dosent Dr. Şəbnəm Udum müharibədəki “nüvə səhnəsini” bugündən əvvəl və sonra ilə izah etdi.

Hər Şeyi Başlatan Kritik Səviyyə: 3.67 Faiz

13 iyun 2025-ci ildə İsrailin İranı vurması ilə başlayan müharibə, İranın nüvə gücünə sahib olmasını istəməyən İsrailin “təhlükəsizlik narahatlıqlarını” ortaya qoydu. İsrailin narahatlığı İranın hansı səviyyədə uranı zənginləşdirdiyi ilə birbaşa bağlı idi. Halbuki, dosent Dr. Şəbnəm Uduma görə, NPT (Nüvə Silahlarının Yayılmasının Qarşısının Alınması Müqaviləsi) mətnində uranın zənginləşdirməsinin yuxarı həddi göstərilməsə də, təminat yoxlamalarının məqsədinin “texnologiyanın hərbi məqsədlərə yönəldilməməsi və düzgün istifadə edilməməsi” olduğu bildirilir. Bu tərifə görə, 20 faizdən yuxarı uran zənginləşdirmə dinc məqsəd həddindən yuxarıdır. Bəs İsrailin İranın nüvə silahı hazırlamasından narahatlığının əsasında nə dayanır? Dosent Dr. Udum bunu belə izah etdi: “İran Nüvə Silahlarının Yayılmasının Qarşısının Alınması Müqaviləsinə (NPT) ‘nüvə silaha sahib olmayan dövlət’ olaraq tərəfdir. NPT-yə görə, müqavilənin tərəfləri iki kateqoriyaya bölünür. Birincisi, ‘nüvə silaha sahib olan dövlətlər’ – müqaviləyə görə meyarı 1 yanvar 1967-ci ildən əvvəl bir nüvə cihazını sınaqdan keçirmiş olmasıdır – ikincisi isə ‘nüvə silaha sahib olmayan dövlətlər’ – müqavilənin digər tərəfləri – olaraq təyin edilir. Nüvə texnologiyası ikili təyinatlı, yəni həm mülki, həm də hərbi istifadə sahələrinə malik bir texnologiyadır. Uran zənginləşdirmə, ağır su reaktoruna malik nüvə santrallar və plutoniumun yenidən emalı obyektləri nüvə silahlanması baxımından həssas (ikili təyinatlı) texnologiyalardır. Yəni, mülki istifadə zamanı beynəlxalq bir razılaşma və ya nəzarətlərin olmadığı şəraitdə və niyyətlə birləşdikdə hərbi məqsədlərə yönəldilmə və ya bu məqsədlər üçün istifadə riski daşıyırlar. NPT-yə tərəf olan nüvə silaha sahib olmayan dövlətlər, NPT-nin III Maddəsinə əsasən, BAAEA (Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi) ilə hərtərəfli təminat yoxlama müqavilələri imzalamaq məcburiyyətindədirlər. IV Maddəyə görə də bütün tərəf dövlətlər nüvə texnologiyasını dinc məqsədlərlə istifadə etmək hüququna malikdirlər. Müqavilə açıq şəkildə hər hansı bir uran zənginləşdirmə həddi qoymasa da, dinc məqsədlərlə uran zənginləşdirmə həddi 20 faizdir. Çünki bu səviyyədən yuxarı nisbətin mülki məqsədlərlə istifadəsinə dair qəti bir səbəb yoxdur. Nadir hallarda, əvvəllər qurulmuş bəzi araşdırma reaktorları 90 faizdən yuxarı səviyyədə (bomba səviyyəsində) zənginləşdirilmiş uran istifadə etsə də, silahlanma riski səbəbindən ümumiyyətlə araşdırma reaktorlarında istifadə olunan səviyyə 20 faizi keçmir. BAAEA-nın hesabatlarında İranın 60 faiz səviyyəsinə çatdığının görünməsi ‘bomba hazırlamağa doğru’ yol aldığı narahatlıqlarını gücləndirdi.”

Açar Söz "Danışıqlar" Oldu

Təqvim 2015-i göstərdikdə, bu dəfə JCPOA (Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planı) yenidən gündəmə gəldi. İran nüvə razılaşması kimi də tanınan JCPOA, bu dəfə məhdudiyyətləri də özü ilə gətirdi. Lakin o günlərdə də ABŞ prezidenti Donald Trampın rəhbərliyi müqavilədən geri çəkildi. ABŞ müqavilədən çıxma səbəbi olaraq bunun İranı dayandırmaq üçün yetərli olmadığını göstərirdi. Bəs sonda yeni böhranlar qapıda ola bilərdimi? Hər müqavilənin sonunda tərəflər yeni bir fikir ayrılığı ilə razılığa gələ bilmirdilər. Hətta danışığın özünün də danışığı aparılırdı. Lakin dosent Dr. Şəbnəm Uduma görə, açar bu yolda – yəni “danışıqlarda” idi. Bəs ABŞ prezidenti Donald Tramp rəhbərliyi nə üçün İrana sülh çağırışı etdi? Dosent Dr. Udum sülhdən daha çox bir təslimiyyət olan bu çağırışı belə izah etdi: “Masada həll olunmayan məsələ İsrailin təhlükəsizlik narahatlıqları idi. Obama administrasiyası gedib Tramp gəldikdə, əvvəlcə JCPOA-nın ‘yalnız’ nüvə fəaliyyətlərlə bağlı olması və ballistik raketləri əhatə etməməsi tənqid edildi. Bu ilk baxışdan anlaşılmaz bir şərh idi. Çünki məsələ nüvə proqramını dinc saxlamaq kimi qəbul edildikdə, JCPOA-nın yalnız bunlarla bağlı olması normal idi. İsrail üçün əsas məsələ İranın sadəcə nüvə silaha sahib olma ehtimalının deyil, ballistik raketlərinin də inkişafının qarşısının alınması və bütövlükdə İsrailin təhlükəsizliyinə təhdid yaratmasının qarşısının alınması idi. ABŞ prezidenti Donald Tramp rəhbərliyi ikinci dövründə bu məsələni güc istifadəsi ilə deyil, diplomatiya ilə həll etməyə hazırlaşdığında, ilk olaraq 13 iyun 2025-ci ildə İsrail İranı vuraraq masada danışıqlar imkanlarını azaltdı. Buradakı açar söz ‘danışıqdır.’ İki tərəf əllərində bir-birlərinə qarşı istifadə edə biləcəkləri üstünlükləri olduğu müddətcə danışıqlar apara bilər və nəticəni öz lehlərinə çevirəcək təkliflər irəli sürə bilər. Lakin bir müharibə sonunda qəti olaraq məğlub olan tərəf masada hər hansı bir şərt irəli sürə bilməz və ‘şərtsiz təslimiyyəti’ qəbul etmək məcburiyyətində qalar. Bu səbəbdən Trampın İrana ‘sülh bağla’ deməsi, əslində İrana ‘təslim ol’ çağırışı idi.”

“Nüvə Silah Təhlükəsizlik Demək Deyil”

ABŞ günlər əvvəl İsrailin “qabaqlayıcı zərbə” bəhanəsi ilə İrana atdığı raketləri nə insanlıqla, nə məntiq, nə də beynəlxalq hüquqla əsaslandıra bilərdi. Bəlkə də bir “qanunsuz” kimi davranan ABŞ, İsrailin narahatlıqlarını aradan qaldırmaq üçün sahədə intensiv iş aparmağı seçmişdi. Dosent Dr. Şəbnəm Udum ABŞ-dan sonra müharibədə atılan addımları belə şərh etdi: “İsrail və ABŞ-ın İran nüvə obyektlərini ‘qabaqlayıcı zərbə’ bəhanəsi ilə vurması beynəlxalq hüquq baxımından əsaslı bir arqument deyil. Təhdid tam formalaşmadan önləmə refleksi, İsrailin öz təhlükəsizliyini necə təyin etdiyi və təhlükəsizlik narahatlıqlarından qaynaqlanır. ABŞ isə özünə hələ yönəlməmiş bir ‘təhdid’ üçün suveren bir ölkəyə hücum etmiş və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsinin 2-ci maddəsinin 4-cü bəndini pozmuşdur. Müharibənin gedişi baxımından İsrailin təzyiqləri səbəbindən ABŞ-ın bu bombaları nöqtə hədəflərə göndərdiyi və ‘bir dəfəlik’ olacağı görünür. Lakin İran suveren bir dövlət olaraq mövcudluq problemi yaşadığı üçün cavab verməsi gözlənilir. Çünki ilk cavabı olaraq Hörmüz boğazını bağlama variantını irəli sürmüşdür. 22 iyun 2025-ci ildə İranın Xarici İşlər naziri Abbas Əraqçiyə bu sual verildikdə, ‘Bütün variantlar masadadır’ cavabını vermişdir.” Lakin göz ardı edilən məqam İranın nüvə silahı hazırlamasının qarşısı alınsa da, bu silaha sahib olanların tamamilə təhlükəsiz olmaması idi. Yəni İsrail yenə də “sıfır” narahatlıqla davam etməyəcəkdi. Dosent Dr. Udum, “NPT hər 5 ildən bir Nəzərdən Keçirmə Konfranslarına tabedir. Burada əldə olunan ortaq fikirlərin çoxluğu rejimin möhkəmliyi baxımından önəmlidir. Lakin dövlətlərin öz maraqları Nəzərdən Keçirmə Konfranslarındakı mövqelərinə də təsir edir. Baş verən son durum NPT-yə tərəf olmayan, nüvə silaha sahib olan (İsrail) və nüvə silaha sahib olmayan və NPT-yə tərəf olan (İran) ölkəyə hücum etməsidir. Bu səbəbdən, JCPOA necə ki, diplomatiyanın gücünü ortaya qoyub NPT-ni möhkəmləndirdisə, son durum da əksinə bir təsir buraxmışdır,” dedi və sözlərini “nüvə silah və təhlükəsizlik” münasibətinə diqqət çəkərək tamamladı. “Bu hərəkət ‘nüvə silaha sahib olmağın’ təhlükəsizliyi təmin edəcəyi nəticəsini doğurmaz. Birincisi, nüvə silah hər hansı bir hərbi qabiliyyət deyil. Soyuq Müharibə dövründə iki super güc arasında bir 'isti müharibənin' qarşısını alan çəkindirici amil idi. Bu səbəbdən müharibə ‘soyuq’ idi. 1969-cu ildən etibarən başlayan yumşalma dövrü ilə iki super güc arasında ‘silahlara nəzarət’ müqavilələri imzalandı. Nüvə texnologiyasına sahib olmaq bu texnologiyanın hərbi məqsədlərlə istifadə ediləcəyi qərarı demək deyil. Qərar qəbul etmək bir prosesdir. İkincisi, NPT-yə tərəf olan bir nüvə silaha sahib olmayan dövlətin dinc nüvə işlərini fərqli məqsədlərə yönəltməsi BAAEA tərəfindən, ya da tərəf olmayan bir dövlətin silah hazırlamağa yönəlmiş fəaliyyətləri kəşfiyyatla aşkarlananda cəza və ya önləmə mexanizmi işə düşür. Beləcə, hələ nüvə qabiliyyətə çatmadan əldəki güc və nüfuz da itirilir. İqtisadi sanksiyalar ölkəyə zərər verir. Bu səbəbdən ağıllı bir qərar deyil.”