İsrail qonşularına zərbələrinə görə cavab alacaqmı

İsrail son iki ildə Qəzzada davam edən müharibəsi və İordan çayının qərb sahilində artan zorakılıqla müşayiət olunan işğalı ilə yanaşı, İran, Livan, Suriya və Yəmənə qarşı da hərbi əməliyyatlar başlatmışdır. Suriya üzərinə ən son hücumlar bu həftə həyata keçirilmiş, hətta ölkənin Müdafiə Nazirliyini hədəf almışdır. Əlbəttə ki, israillilər Suriyaya qarşı hücumlarını əsaslandırırlar – əsasən İsrailin ifadəsincə, Suriya druz azlığını müdafiə etmək üçün. ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə atəşkəs elan edilsə də, onun davam edib-etməyəcəyi hələ bəlli deyil. Livanla bağlı İsrail, Hizbullahın yaratdığı təhdidi dayandırmaq istədiyini iddia etmişdir. İrana qarşı hücumların isə bu ölkənin nüvə bombası əldə etmək cəhdinə son qoymaq məqsədi daşıdığı bildirilmişdir. Yəməndə isə İsrailin bombalaması ölkənin Husi üsyançılarının hücumlarına cavab idi. Bu izahatlardan kənar, sual İsrailin dünyanın, xüsusilə də Yaxın Şərqin bir çox yerində onu təcavüzkar kimi görməsinə səbəb olan bu cür davranışlarını davam etdirə biləcəyidir. Bu cür hərbi əməliyyatların uzunmüddətli təsirləri regional sabitlik üçün nə deməkdir?

İmpunitet və Münasibətlərin qurulmaması

İsrailin arqumenti ondan ibarətdir ki, bütün bu münaqişələr – və Qəzzada həlak olan 58 mindən çox fələstinli – zəruridir, çünki İsrail qalib gəlməkdən başqa çarəsi olmayan varlıq mübarizəsi ilə üz-üzədir. İsrail hökuməti, ən azı indiki ifrat sağçı tərkibində, qonşularının onu xoşlamadığına əhəmiyyət vermir. Əksinə, onların ondan qorxmasına əhəmiyyət verir. Və regionun ən güclü hərbi qüvvəsi, dünyanın ən güclü hərbi qüvvəsinin dəstəyi ilə, israillilər istədikləri kimi hərəkət edə biləcəklərini düşünürlər. Bu yanaşma regional sabitlik üçün ciddi təhdidlər yaradır. İsrail zəifləyən beynəlxalq düzəndən və xüsusilə ABŞ prezidenti Donald Trampın açıq şəkildə daha mübadilə yönümlü xarici siyasətə keçməsi ilə dünyanın idarə olunmasında yaranan qeyri-müəyyənlikdən istifadə edir. Qərb ölkələri əvvəllər Birləşmiş Millətlər Təşkilatı kimi qurumların beynəlxalq hüquqa əməl olunmasını təmin etdiyi liberal beynəlxalq nizam ideyasını qorumağa çalışırdılar. Lakin İsrailin onillər boyu davam edən hərəkətləri bu bəhanəni saxlamağı getdikcə çətinləşdirmişdir. Bu hərbi əməliyyatlar və işğal siyasəti beynəlxalq hüquqa ziddir. Dünya, beynəlxalq hüquqa görə qeyri-qanuni olsa da, İsrailin Fələstin torpaqlarını işğal etməsinin qarşısını ala bilməmişdir. İordan çayının qərb sahilində yaşayış məntəqələri tikilməyə və genişləndirilməyə davam edir, köçkünlər isə silahsız fələstinliləri öldürməyə davam edirlər. İnsan haqları təşkilatları və beynəlxalq qurumlar İsrailin Qəzzadakı davranışında müharibə qaydalarını dəfələrlə pozduğunu aşkar etmiş və ölkəni soyqırım törətməkdə günahlandırmışlar, lakin bundan artığını edə bilmirlər.

Vəziyyətdən istifadə

Başqa heç bir güc ABŞ-ın tərk etdiyi rolu öz üzərinə götürmək istəmir və ya özünü kifayət qədər güclü hiss etmir. Və qaydalar yenidən yazılana qədər, getdikcə gücün haqlı olduğu hissi yaranır. Regionun yeganə nüvə gücü olan İsrail bundan istifadə edir. Onun bu hərbi əməliyyatları regionda gərginliyi artırır. Son iki ildə İsrailin hücumlarını dəstəkləyənlər də, onun hücumlarının mənfi nəticələrini proqnozlaşdıranların yanıldığına dəlil olaraq bunu göstərirlər. İsrailə qarşı əsas təhdid kimi İranın rəhbərlik etdiyi Müqavimət Oxu qəbul edilirdi və arqument belə idi ki, İsrail hücumlarında çox irəli getsə, bu ölkələr və qruplar İsrailə ciddi zərbə vuracaqlar. İsrail gərginliyi artırdı və İran və müttəfiqlərinin reaksiyası, bir çox hallarda, ölkələrinin və ya təşkilatlarının tamamilə məhv olma riskini götürməkdənsə, geri çəkilmək oldu. İran, Tel-Əvivin dəfələrlə birbaşa vurulması ilə İsrailə əvvəllər yaşamadığı şəkildə hücum etdi. Lakin ən pis ssenari proqnozlarından bəziləri baş vermədi və nəticədə İsrail ilə İran arasında birbaşa münaqişə daha geniş regional müharibə başlamadan 12 gün davam etdi. Livanda İsrail nəticədən daha da məmnun ola bilər. Keçən ilki intensiv bombalama kampaniyası və işğaldan sonra Hizbullah özünün tanınmış lideri Həsən Nəsrullahı və hərbi potensialının çoxunu, eləcə də Livandakı bəzi gücünü itirdi. O, indi, ən azı qısa müddətdə, İsrail üçün ciddi bir təhdid deyil. Bu, İsrail üçün qısa müddətli bir uğur olsa da, regional sabitlik üçün narahatlıqlar yaradır.

İsrailin özündənrazılığı?

İsrail zəif qonşuların onun üçün yaxşı olduğuna inanır. Qəzza və işğal olunmuş İordan çayının qərb sahilində olduğu kimi, son nəticə və ya növbəti gün ssenarisi təqdim etməyə real ehtiyac olmadığı qənaəti yaranır. Bunun əvəzinə, baş nazir Binyamin Netanyahu göstərmişdir ki, İsrail, öz sərhədləri daxilində təhlükəsizliyi təmin etdiyi müddətcə, xaosu sərhədlərindən mümkün qədər uzaqda saxlaya bilər. Bu siyasət regional sabitlik üçün uzunmüddətli risklər daşıyır. Lakin Suriyadakı mövcud vəziyyət, nələrin səhv gedə biləcəyinə və İsrailin özündənrazılığının nə vaxt həddini aşa biləcəyinə dair maraqlı bir nümunədir. Netanyahu Dəməşqin cənubundakı Suriyanın silahsızlaşdırılmış qalmasını iddia edir. Onun ilk arqumenti, bunun druz azlığının təhlükəsizliyini təmin edəcəyi idi; minlərlə druz İsraildə də yaşayır və bədəvi döyüşçüləri ilə hökumət qüvvələri arasında baş verən zorakılıqdan sonra İsraildən qardaşlarını qorumağı tələb etmişdilər. İkinci arqument isə Suriyadakı yeni hakimiyyətlərə, yeni rəhbərliyin Əl-Qaidə kimi qruplarla əvvəlki əlaqələrinə görə etibar etmək olmazdı. Burada sələfi cərəyanları ilə əlaqələrə işarə olunur. İsrailin bombalamasından və ABŞ-ın təzyiqindən sonra, Suriya prezidenti Əhməd əl-Şaraa cümə axşamı druz əhalisinin çoxluq təşkil etdiyi Süveyda vilayətindən hökumət təhlükəsizlik qüvvələrini çıxarmağa razılaşaraq xəbərdarlıq etmişdir ki, İsrail "müharibəyə başlamağa qadir olsa da", "nəticələrini idarə etmək asan olmayacaq". Cümə günü, bədəvilərə qarşı qətliamlar barədə xəbərlərdən sonra minlərlə bədəvinin – və digər tayfa qüvvələrinin – Süveydadakı bədəvilərə dəstək vermək üçün yola çıxdığı aydın oldu. Əl-Şaraa, ehtimal ki, İsrailin razılığı ilə, şənbə günü Süveydaada davam edən toqquşmalara son qoymaq üçün Suriya hökumət qüvvələrinin yerləşdiriləcəyini elan etdi və yeni atəşkəs elan edildi. Beləliklə, öz ərazisi üzərində nəzarəti olan güclü bir dövlətin varlığı, anarxiyanın hökm sürməsinə icazə verməkdən daha effektiv ola bilər.

Əks-reaksiya

Əksinə, İsrailin Suriyadakı hərəkətləri onun regiondakı təcridini artıracaq və potensial müttəfiq hesab edilə biləcək ölkələr arasında narahatlıq yaradacaq. Bu, həm də regional sabitlik üçün mənfi təsir göstərir. Səudiyyə Ərəbistanı yeni Suriya hökumətinə dəstəyini vurğulamışdır və İsrailin davranışı Riadın, Qəzzadan sonra, “İbrahim Razılaşmaları” kimi münasibətlərin normallaşmasının qısa müddətdə baş verə bilməyəcəyi hissini gücləndirəcəkdir. Yaxın Şərqdəki bir çox ölkə, xüsusilə Körfəzdə, İsrailin hegemonluğunu, xüsusən də hökumətində messianik ifrat sağçı qüvvələrin yüksəlişi ilə, müharibəyə, ekspansionizmə, xaosa və təhlükəsizlik risklərinə səbəb olduğunu düşünür. Və İsrailin qısa müddətli hərbi qazancları başqa yerlərdə əks-reaksiya riskini daşıyır. İranın hərbi imkanları İsraillə müharibəsində ağır zədələnmiş olsa da, Tehran gələcək illərdə İsraili başqa yollarla zəiflətmək taktikalarını dəyişdirməyə çalışacaq, eyni zamanda müdafiəsini yaxşılaşdıracaq və potensial olaraq nüvə silahı əldə etməyə diqqət yetirəcək. Bu, regional sabitlik üçün daha böyük təhdidlər yarada bilər. Qeyd edildiyi kimi, ABŞ dəstəyini davam etdirdiyi müddətcə, İsrail liderləri üçün regional ölkələrin fikirləri ən yüksək prioritet olmaya bilər. Lakin bu, uzunmüddətli dövrdə İsrailin öz hərbi əməliyyatlarına görə, həm diplomatik, həm də təhlükəsizlik baxımından, artan əks-reaksiya ilə üzləşməyəcəyi anlamına gəlmir. Daxili səviyyədə, daimi müharibələr, hətta İsrailin sərhədlərindən kənarda olsa belə, heç bir əhali üçün uzunmüddətli təhlükəsizlik hissi təmin etmir. Hərbi ehtiyatda olanların çağırışlara cavab vermə nisbətinin artıq azaldığı bildirilir. Hərbi personalın əksəriyyətinin işləri, biznesləri və qayğısına qaldıqları ailələri olan ehtiyatda olanlardan ibarət olduğu bir ölkədə daimi hərbi mövcudluğu qorumaq çətindir. Bu, İsraildə dominant ultranasionalist düşərgə (əvvəlcə döyüşmək, sonra sual vermək, Fələstin torpaqlarını ilhaq etmək və kobud güclə regional qəbulu təmin etmək istəyən) ilə daha mərkəzçi düşərgə (Fələstinlilərin əzablarını yüngülləşdirməyə üstünlük verməsə də, beynəlxalq təcrid və sanksiyalara daha həssas olan, İsrailin “liberal sionist” imicini qorumağa çalışan) arasında artan ayrılığa səbəb olmuşdur. Mövcud tendensiyalar davam edərsə və ultranasionalist düşərgə öz dominantlığını qoruyarsa, İsrail hərbi gücündən və ABŞ dəstəyindən istifadə edərək qısa müddətli uğurlar əldə etməyə davam edə bilər. Lakin sərhədləri ətrafında xaos toxumu səpərək və beynəlxalq normaları rədd edərək, qonşuları arasında narazılıq yaradır və ənənəvi müttəfiqləri – hətta ABŞ-da da ictimai dəstəyin azaldığı bir zamanda – dəstəyini itirir. Bu, regional sabitlik üçün narahatedici bir mənzərə yaradır. Daha təcrid olunmuş İsrail bu gün istədiyini edə bilər, lakin qonşuları – o cümlədən Fələstinlilər – ilə sülh, sabitlik və qarşılıqlı hörmət üçün uzunmüddətli strategiya olmadan, sabah nəticələrdən qaça bilməyəcək. Bu, İsrailin hərbi əməliyyatlarının davamlılığını şübhə altına qoyur.

24 saat