İtaliyanın Campi Flegrei supervulkanı oyanır: Püskürmə təhlükəsi

İtaliyanın Poccuali şəhəri — Qədim yunan və Roma mifologiyasında Fleqrey Sahələri vulkanı yeraltı dünyanın qapısı kimi təsvir olunur.

Onun tarixdən əvvəlki püskürmələri günəşi tutmuş, yayı qışa çevirmiş və Avropanı, eləcə də Rusiyanın geniş ərazilərini qalın vulkanik kül qatı ilə örtmüşdü. İndi Neapol yaxınlığında yerləşən bu güclü seismik aktivlik nəhəngi yenidən oyanır və alimlərin dediyinə görə, əsrlərdir müşahidə olunmayan şəkildə yeri titrədir.

Yeraltı Təkanlar Sakinləri Narahat Edir

"Bu ilin mart və iyun aylarında baş verən son iki zəlzələ indiyə qədər gördüyümüz ən güclü zəlzələlərdir", — Milli Geofizika və Vulkanologiya İnstitutunun Neapol bölməsinin direktoru Giovanni Macedonio bildirib. Bu zəlzələlər insanları evakuasiya etməyə məcbur edib və onlarla ailə zərər çəkmiş evlərinə qayıda bilmir.

Potensial püskürmədən sağ çıxmaq üçün yarım milyondan çox insan Fleqrey Sahələrinin səkkiz mil enindəki krateri ətrafında İtaliya hakimiyyəti tərəfindən "qırmızı zona" olaraq işarələnmiş ərazidən evakuasiya edilməlidir. Macedonio bildirir ki, burada piroklastik axından — təxminən 1472 dərəcə Farenheytə qədər qızdırılan və saatda 30-60 mil sürətlə ərazini örtəcək vulkanik hissəciklərdən və küldən "özünü qorumaq üçün heç bir əks tədbir yoxdur".

Fleqrey Sahələri vulkanı "partlayıcı" püskürmə tərzi ilə "milli təhlükə" hesab olunur. Alimlər inanırlar ki, bu, təxminən 18 mil hündürlüyə qalxa bilən və küləyin təsiri ilə yayıla bilən bir püskürmə sütunu yarada bilər. Kül və toz sütunu yerə düşəndə isə onun ağırlığı evlərin damlarını belə çökdürə bilər.

Macedonionun Neapolda rəhbərlik etdiyi rəsədxanada hər divardakı ekranlar bölgədəki bütün vulkanların seismik aktivlik fəaliyyətini göstərir. Sentyabr ayında NPR-in səfəri zamanı otaqda güclü bir həyəcan siqnalı çalındı, bu da zəlzələnin aşkar edildiyini göstərirdi. Alimlər təkanın yerini və gücünü qiymətləndirmək və məlumatı İtaliyanın ictimai təhlükəsizlik orqanlarına göndərmək üçün cəld hərəkət etdilər.

Bu bölgənin ən tanınmış vulkanı – Vezuvi, Pompeyin qədim Roma şəhərini zamanla donduran piroklastik axını ilə Neapolun şərqində yüksəlir. Hans Kristian Andersen 1834-cü ildə püskürməyə şahid olduqdan sonra lavanı "nəhəng, düşmüş ulduzlar" kimi təsvir etmişdi.

Lakin əslində, daha az görünən Fleqrey Sahələri vulkanının dağıdıcı potensialı daha böyükdür. Buna səbəb yüz minlərlə insanın hazırda bu vulkanın – keçmiş püskürmələrdən yaranan səkkiz mil enindəki kraterin üzərində yaşamasıdır.

Neapol sakini Maddalena Dezario, "Hamımız bilirik ki, tamamilə seismik aktivlik bölgəsində yaşayırıq," deyir. Onun məhəlləsi Fleqrey Sahələri vulkanı kalderasının kənarında yerləşir.

Qədim Poccuali şəhərində, kalderanın içində yerləşən dar küçələrdə turistlər bələdçinin arxasınca gedirlər. Bir təpədən, günəşli səma altında parıldayan dənizə və uzaqda zənginlərin istirahət məkanı olan Kapri adasına açılan mənzərəni seyr edirlər.

Lakin bu böyük gözəllik, buradakı təhlükəni gizlədir. Milli Geofizika və Vulkanologiya İnstitutundan Macedonionun sözlərinə görə, təxminən 39.000 il əvvəlki ən böyük vulkan püskürməsi zamanı Fleqrey Sahələri vulkanı 72 kub mil ərimiş süxur püskürmüşdü. Qlobal temperaturlar kəskin şəkildə düşmüş və indiki Avropanın, eləcə də Rusiyanın bəzi hissələri vulkanik kül ilə örtülmüşdü. Bəzi alimlər bu püskürmənin neandertalların tamamilə yoxa çıxmasına töhfə verə biləcəyini irəli sürmüşdülər.

Mütəxəssislər deyirlər ki, bu gün belə böyük miqyaslı bir püskürmə baş verməz. Lakin, o, yenə də milyonlarla insanın həyatına dağıdıcı təsir göstərə bilər və Avropada, bəlkə də qlobal miqyasda hava səyahətlərini dayandıra bilər. Buna görə də Macedonio və onun komandası vulkanın hər hərəkətini və yeraltı təkanını izləyir.

Bu, Fleqrey Sahələri vulkanında baş vermişdi və qeyri-adi deyil. Keçən il alimlər bu vulkanın səbəb olduğu bir ay ərzində 2500-ə yaxın zəlzələ qeydə almışdılar. Və indi təkanların gücü artır: iyun ayında əvvəl görünməmiş 4.6 bal gücündə zəlzələ baş vermişdi – bu, divarları çatlatmağa və insanları evlərindən qaçmağa məcbur etmək üçün kifayət idi.

Bradisizm: Torpağın Yüksəlişi

Bu zəlzələlər bradisizm — yerin yavaş-yavaş insanların ayaqları altında şişərək qalxması fenomeni ilə birlikdə müşahidə olunur. Poccualinin köhnə limanında qayıqlar indi dənizdən qalxan yeni torpaq üzərində uzun otların içində dayanıb. Qədim Roma sütunlarında ortasına qədər molyusk fosilləri var, bu da onların bir vaxtlar su altında olduğunu göstərir.

Sanki bu nəhəng vulkan nəfəs alır – yer səthi on illər ərzində qalxır və enir. Alimlər deyirlər ki, təxminən 15.000 il əvvəlki son böyük püskürmədən əvvəl yer səthi təxminən 85 fut qalxmışdı. İndi isə o, yenidən davamlı olaraq yüksəlir – 2005-ci ildən bəri 4.6 fut yuxarı qalxıb və qalxma sürəti artmaqdadır.

Neapolun Federiko II Universitetinin geofizika və təbii risklər üzrə professoru Warner Marzocchi deyir: "Çox tez öyrəndiyiniz bir şey var ki, nəzarət bizdə deyil. Təbiət nəzarət edir. Bu cür vulkanik sistemlər bizim müşahidə etdiyimiz kimi aktivlik fazaları ilə tanışdır. Ən böyük elmi problem bu aktivliyi nəyin idarə etdiyini anlamaqdır."

Süni İntellekt Dəstəyi ilə Nəzarət

Bu çağırışa cavab olaraq, Marzocchi və onun komandası – Stenford Universiteti və Milli Geofizika və Vulkanologiya İnstitutu ilə birlikdə – indiyə qədər ən dəqiq mənzərəni yaratmaq üçün süni intellektdən istifadə edirlər. Model əvvəllər mövcud texnologiya ilə aşkar edilə bilməyən minlərlə zəlzələni müəyyən edir. Tədqiqatlar son üç ildə monitorinq stansiyaları tərəfindən qeydə alınan seismik aktivlik fəaliyyətinin ümumi sayını təxminən 12.000-dən yalnız Fleqrey Sahələri vulkanı bölgəsində 54.000-dən çox zəlzələyə qədər artırmışdır.

Bu inkişaflar alimlərə gələcək zəlzələlərin ehtimal olunan gücü haqqında daha dəqiq proqnozlar verməyə və Fleqrey Sahələri vulkanının 2005-ci ildən bəri niyə artan aktivlik göstərdiyi barədə daha çox öyrənməyə kömək edir. Marzocchi bildirir ki, məlumatlar hələlik təkanların maşının yüksəlməsindən daha çox qazların yüksək temperaturlu suyu yerin içindən yuxarı itələməsinin nəticəsi olduğunu göstərir. Alimlər bunun püskürmənin mütləq yaxınlaşmadığı anlamına gəldiyinə ümid edirlər. Lakin onlar əmin ola bilməzlər.

Marzocchi deyir ki, püskürmə riski hələ də "sıfır deyil" və buna görə də ayıq olmaq həyati əhəmiyyət kəsb edir.

Sentyabr ayında Poccualidə ziyarətçilər müasir incəsənət sərgisi üçün ictimaiyyətə açıq olan tarixi binalara daxil oldular. Daş döşənmiş küçələrdən birində yerli rəssam Pina Testa studiyasının qarşısında dayanmışdı. Onun rəsmlərində vulkan püskürmələrini əks etdirən onlarla əsər var – nəhəng kül buludları parlaq rənglərdə təsvir edilib.

Rəssam Testa vulkandan aldığı ilhamı izah edərkən dedi: "Od və yerin hərəkəti ilə bağlı hər şey ruha toxunur və bütün bunlar rəsmlərimdə öz əksini tapır." O, gülərək əlavə etdi: "Bəzən yer titrəyəndə elə hiss edirəm ki, birbaşa studiyamın altındadır" – hansı ki, hələlik zərər görməyib.

O, hətta bu ölümcül yoldaşa qarşı bir növ sevgi olduğunu da etiraf etdi. Uşaqlıqda zəlzələ zamanı – bəzən gecə yarısı – evakuasiya edilərkən qonşularla küçədə toplaşdıqlarını xatırlayır. Bu, söhbət etmək, əlaqə qurmaq və hətta pizza bölüşmək üçün bir fürsət idi.

1970-ci və 1980-ci illərdə on minlərlə sakin bradisizm səbəbindən yer səthinin kəskin qalxması nəticəsində Poccualinin tarixi Rione Terra məhəlləsindən məcburi evakuasiya edildi. Hakimiyyət orqanları yaxınlaşan püskürmə əlaməti olduğuna inanırdılar. Polis və hərbi qüvvələr insanları evlərindən çıxmağa məcbur etdilər. Onlar yeni mənzillərə köçürüldü və şəhərin bu ən qədim hissəsi dövlət tərəfindən daimi olaraq ələ keçirildi. Bu gün turistlər hələ də boş qalan, qəşəng və tarixi binaların əksəriyyətinin yaşanmadığı bu təpəlik bölgənin küçələrində gəzirlər.

Lakin, Poccuali və Fleqrey Sahələri vulkanı bölgəsində bütöv icmalar qalmaqdadır. Testa izah etdi ki, vulkan və onun seismik aktivliyi hər zaman onların həyatının bir hissəsi olub. Poccualinin əsl sakinləri vulkan ilə harmoniya içində yaşayırlar, dedi. Bəzən qorxa bilərlər, lakin heç vaxt dəhşətə düşmürlər. Və getmirlər.