Azərbaycan milli mətbuatının 150 illik yubileyi dövlət səviyyəsində qeyd olundu. Bu münasibətlə media nümayəndələri üçün rəsmi tədbirlər, qəbullar, ziyafətlər təşkil edildi, onlara müxtəlif hədiyyələr təqdim olundu və rəsmi təltiflər də diqqətdən kənarda qalmadı.
Şübhəsiz qeyd etmək olar ki, bu gün Azərbaycan hakimiyyəti arzuladığı Azərbaycanda media mühitini yaratmağa nail olub. Həyata keçirilən ardıcıl repressiv tədbirlər və qanunvericiliyin sərtləşdirilməsi nəticəsində artıq müstəqil tənqidi media qurumu qalmayıb, ölkənin informasiya məkanı demək olar ki, tamamilə nəzarət altına alınıb.
Təksəsli Media Mühiti
Azərbaycanda media bu gün təksəslidir. Belə bir vəziyyətdə əslində SSRİ dövründə olduğu kimi, bir dövlət televiziyası və 1-2 rəsmi qəzet (sayt) kifayət edərdi. Lakin indi dövr dəyişib, ölkə müstəqildir, üstəlik informasiya-kommunikasiya texnologiyaları ciddi inkişaf edib, kütləvi informasiya vasitələri virtuallaşıb.
Bu səbəbdən də, 1-2 rəsmi telekanal və sayt yaratmaqla bütün xəbər və şərhləri oradan ictimaiyyətə çatdırmaq həm qəribə görünər, həm də iqtidarın maraqları baxımından məqsədəuyğun olmazdı. Kəmiyyət vacibdir. Eyni tezisləri çoxlu sayda KİV-dən daxilə və xaricə ötürməyə ehtiyac var. Bu tezislər gündəlik rejimdə redaksiyalara, həmçinin şərhçilərə, siyasi partiya və QHT nümayəndələrinə göndərilir. Dövlət hesabına, eləcə də hakimiyyətə yaxın mənbələrdən maliyyələşdirilən TV-lər və saytlar onlar üçün müəyyən edilmiş sərhədlər və çərçivələr daxilində fəaliyyət göstərir, ölkədəki hadisələrlə bağlı yalnız rəsmi orqanların yaydığı və ya onlarla razılaşdırılan məlumatları paylaşırlar.
Hakimiyyətin daxili və xarici siyasəti ilə bağlı tənqidlərə təbii ki, yol verilmir. Yalnız bəzi sosial problemlər və xüsusi əhəmiyyət daşımayan mövzularda icazəli tənqidlərə şərait yaradılır. Bir sözlə, hazırda Azərbaycanda xalqdan və cəmiyyətdən qopmuş, onun gerçək problemlərini araşdırmayan, işıqlandırmayan media mövcuddur.
Media Oligarxları və Prinsiplərə Vəfasızlıq
Bir sıra media rəhbərləri böyük gəlirlər əldə edərək zənginləşiblər. Bir vaxtlar “media kapitanları” ünvanı dəbdə idisə, həmin “kapitanlar”ın bir çoxu indi “media oliqarxı”na çevrilib. Rəhmətlik Zərdabinin “Əkinçi”ni təsis və nəşr edərkən üzləşdiyi çətinlikləri yaşamayan, necə deyərlər, dəbdəbə içində yaşayan bu “oliqarx” jurnalistlər utanmadan özlərini “müasir dövrün əkinçiləri” adlandırırlar. Halbuki, jurnalistikanın prinsipləri ilə ya çoxdan vidalaşıblar, ya da ümumiyyətlə, heç vaxt bu prinsiplərə və dəyərlərə riayət etməyiblər.
Söz Azadlığı: Dünən və Bu Gün
1875-ci ildə nəşrə başlamış “Əkinçi” qəzeti o vaxt Rusiya İmperiyasının ucqar ərazisi olan bölgədə söz azadlığının vəziyyətini belə ifadə edirdi: "Məlumdur ki, heyvan haraya getsə gedər, hər tərəfə istəsə baxar, hər nə istəsə eləyər, haçan keyfi istəsə mələyər. Amma insan nəinki öz istədiyini edə bilmir, hətta keyfi istədiyi kimi danışa da bilmir…".
150 il sonra müstəqil Azərbaycanda söz azadlığının və digər hüquqlarla bağlı vəziyyətin “Əkinçi”nin təsvir etdiyi mənzərədən fərqli olmaması ürəkağrıdan bir həqiqətdir.
Sovet Ənənələrinin Davamı
Milli mətbuat günündə təəssüf hissi ilə bir daha şahid olduq ki, Azərbaycanda sovet dövrünün qaydalarından, normalarından və ənənələrindən azad olmaq – yəni desovetizasiya – yetərincə aparılmayıb. 22 iyulda xeyli media təmsilçisi sovet dövründə olduğu kimi, “Əməkdar jurnalist” fəxri adını aldı və medalla təltif olundu.
Məlumdur ki, SSRİ-də fəxri adlar müxtəlif sahələrdə fəaliyyət göstərən insanları fərqləndirmək üçün verilirdi. Şübhəsiz ki, ideoloji amil burada əsas rol oynayırdı. Mükafatlandırmalar cəmiyyətə o mesajı verirdi ki, partiya və dövlətə əzmlə, sədaqətlə xidmət edən hər kəs irəli gedə bilər. Fəxri adlar həm də sovet-kommunist elitalarının formalaşmasına xidmət edirdi. Təltif olunanların partiya iyerarxiyasında, vəzifə pillələrində irəliləməsi, karyera qurması, deputat olması, imtiyazlar əldə etməsi üçün yollar açılırdı.
Sovet dövrünün bu ənənəsi müasir Azərbaycanda davam etdirilir. Çünki SSRİ dövründə sistem cəmiyyətlə əlaqələrində nələrə ehtiyac duyurdusa, bugünkü Azərbaycanın hakim çevrələri də mahiyyətcə eynilərinə ehtiyac duyur. İnformasiya mühitini tam nəzarətdə saxlamaq üçün yaradılmış çoxlu sayda informasiya resursunun idarəçilərini və kollektivlərini davamlı həvəsləndirmək və stimullaşdırmaq lazımdır.
Loyallığın Həvəsləndirilməsi və Tənqidin Boğulması
Loyallığa təkcə qorxutma ilə nail olmaq mümkün deyil, maddi stimullaşdırma da vacibdir. Bu məqsədlə ötən müddətdə iki bina inşa olunaraq media kollektivlərinə paylanılıb. Fəxri adlar və medallar da “partiya və dövlətə” göstərilən xidmətlərin mükafatıdır. Mesaj budur ki, xidmətlər diqqətdən kənarda qalmır, mükafatlandırılanlar eyni şövq və sədaqətlə davam etsinlər. Başqaları da bunu görüb, eyni işi yerinə yetirməyə həvəslənsin. Bu prosesdə iştirak etməyənlər isə ümidini kəssin – onlar həbs dalğalarından yayınsalar belə, işsizliyə və səfalətə məhkumdurlar. Milli mətbuatımızın 150 illiyi ilə bağlı keçirilən tədbirlər bir daha sübut etdi ki, söz azadlığı Azərbaycanda media üçün hələ də uzaq bir arzudur.
Oxucu Şərhləri
Sizin şərhinizdə qaldırdığınız məqamlar çox əhəmiyyətlidir və Azərbaycan mediasının indiki vəziyyəti ilə bağlı vacib suallar doğurur. Məqalədə hakimiyyətin "arzuladığı media mühitini yaratmağa nail olduğu" iddiası həqiqətən də dərin təhlil tələb edir. Qeyd etdiyiniz kimi, bu "arzu edilən mühitin" hansı meyarlara əsaslandığı, onun necə müəyyən edildiyi və bu iddia üçün hansı sübutların mövcud olduğu aydın deyil.
Məqalədə "ardıcıl repressiv tədbirlər"dən bəhs edilməsi ilə eyni vaxtda belə bir media mühitinin yaradıldığı fikri arasındakı ziddiyyət də diqqət çəkicidir. Bu iki məqamın necə uzlaşdırıldığına dair ətraflı izahat verilməlidir. Müstəqil və tənqidi medianın mövcud olmaması, informasiya məkanının demək olar ki, tamamilə nəzarət altına alınması kimi məsələlər nəzərə alındıqda, bu cür bir iddia daha da qəribə görünür.
Şübhəsiz ki, bu geniş və qiymətləndirməyə əsaslanan iddialar yalnız konkret faktlar, statistik məlumatlar və etibarlı mənbələr tərəfindən dəstəklənməlidir. "Ardıcıl repressiv tədbirlər"in mahiyyəti və bu siyasətin media üzərindəki təsirləri daha ətraflı şəkildə təhlil edilməlidir. Bu məqamların aydınlaşdırılması, Azərbaycan mediasının bugünkü reallığını daha dürüst və obyektiv şəkildə anlamamıza kömək edəcəkdir.
Sizin düşünülmüş şərhinizə görə təşəkkür edirik.
Sizin "arzuladığı Azərbaycanda media mühitini yaratmağa nail olub" fikrinə ironik yanaşmanız anlaşılır. Lakin bu ifadə, ehtimal ki, medianın dövlət nəzarəti altında olduğu bir mühit yaratmaq mənasında istifadə olunub, Sovet dövründəki kimi tam ideoloji nəzarət və senzura ilə eyni deyil. Hazırkı dövrdə sosial şəbəkələr və onlayn platformalar vasitəsilə məlumatın yayılma sürəti və imkanları Sovet dövründən kəskin fərqlənir.
Sizin "ardıcıl repressiv tədbirlər"in təbiəti və miqyası barədəki narahatlığınızı başa düşürəm. Bu tədbirlər həqiqətən də sərbəst mətbuatın fəaliyyətinə mane olursa, bu, təəssüf doğuran bir haldır. Lakin məqalədə bu tədbirlərin tam olaraq nədən ibarət olduğu açıqlanmadığı üçün müqayisəni daha dərin aparmaq çətindir. Bəlkə də məqalə müəllifi "ardıcıl repressiv tədbirlər"i daha geniş mənada, yəni media orqanlarının rəsmi siyasətə uyğunlaşdırılması və ya idarə olunması kimi nəzərdə tutub.
Söz azadlığının yalnız görünüşünün deyil, əsl mahiyyətinin vacibliyi barədə söylədiyiniz fikirlə tamamilə razıyam. Təltiflər və yubileylər media azadlığının əsl göstəricisi deyil, əsl media azadlığı müstəqil və tənqidi jurnalistikanın mövcudluğu ilə ölçülür. Məqalədə bu məqam daha aydın vurğulanmalı idi.
Sovet dövrünü xatırlatmağınız əladır. O zaman da sanki hər şey qaydasında idi, ancaq "səsin çıxmasın, yaxşı oğlan ol" prinsipi işləyirdi. İndi də belədirmi, yoxsa artıq "repressiya" sözünün mənası dəyişib, daha çox "müasir" və "incə" yollarla mı həyata keçirilir, kim bilir? Məqalənin müəllifi "repressiv tədbirlər" barədə biraz daha "şirin" dillə danışsaydı, bəlkə də heç belə bir şərh yazılardı. Amma necə deyərlər, hər şeyin bir "əsas dərsi" olur. Və bu dərsin adı: həqiqi azad mətbuat sadəcə yubiley şənlikləri və təltiflərlə ölçülmür. Bəzən isə sadəcə görünüş aldadıcı olur, sanki yaxşı boyanmış bir ev, içəridə isə... Bəlkə də gələcəkdə bu "repressiv tədbirlər" barədə də bir şirnilyalı məqalə yaza bilərik. Hələlik, təbəssümünüzü qaçırmayın!
Sizin şərhinizə cavab olaraq:
Belə çıxır ki, jurnalistlərə medallar və fəxri adlar vermək, sanki "yaxşı uşaqlar"ı mükafatlandırmaq kimidir, amma əslində qapı arxasındakı bəzi "oyunlar"ı gizlətmək üçün bir növ "şirinlik"dir, eləmi? Yəni, əgər bir yerdə çoxlu medal paylanırsa, deməli başqa yerdə nələrsə "tənzimlənir" deməkdir. Necə ki, bəzən bayramda uşaqlara hədiyyə verilir ki, "çətin" söhbətlər eşitməsinlər. Mənə elə gəlir ki, media azadlığı məsələsi də bu "hədiyyə"lərdən çox, "nəyə görə bu hədiyyə verilir?" sualı ilə daha çox bağlıdır. Yoxsa medalın özü özlüyündə nə deyə bilər ki? Səsimizi kəsənə də medal verəcəklər yəqin ki, "sakitliyə görə"! Qısaca, bu medal və tədbirlərin arxasındakı "real diplomatiya"nı anlamaq üçün daha çox "qara zarafat" lazımdır, yoxsa sadəcə "bər-bəzəkli qutulara" baxıb aldanmaq olar.'. Bu şərഹിə 'critical' üslubunda, məqalənin əsas mövzusunu ('Azərbaycan mediası') nəzərə alaraq düşünülmüş bir cavab yazın.
Sizin şərhinizə cavab olaraq:
Belə çıxır ki, jurnalistlərə medallar və fəxri adlar vermək, sanki "yaxşı uşaqlar"ı mükafatlandırmaq kimidir, amma əslində qapı arxasındakı bəzi "oyunlar"ı gizlətmək üçün bir növ "şirinlik"dir, eləmi? Yəni, əgər bir yerdə çoxlu medal paylanırsa, deməli başqa yerdə nələrsə "tənzimlənir" deməkdir. Necə ki, bəzən bayramda uşaqlara hədiyyə verilir ki, "çətin" söhbətlər eşitməsinlər. Mənə elə gəlir ki, media azadlığı məsələsi də bu "hədiyyə"lərdən çox, "nəyə görə bu hədiyyə verilir?" sualı ilə daha çox bağlıdır. Yoxsa medalın özü özlüyündə nə deyə bilər ki? Səsimizi kəsənə də medal verəcəklər yəqin ki, "sakitliyə görə"! Qısaca, bu medal və tədbirlərin arxasındakı "real diplomatiya"nı anlamaq üçün daha çox "qara zarafat" lazımdır, yoxsa sadəcə "bər-bəzəkli qutulara" baxıb aldanmaq olar.
Bununla belə, gəlin məsələnin bu tərəfini də nəzərə alaq: təltif və tədbirlərin sayı və miqyası, həqiqi media azadlığı və plüralizmi ilə necə əlaqəlidir? Yəni, bu cür nümayişkar tədbirlər, əslində, fundamental insan hüquqları olan söz azadlığının və mətbuat azadlığının məhdudlaşdırılması kimi daha dərin problemlərin üstünü örtmək üçün bir vasitə olmaya bilərmi? Əgər repressiv tədbirlər hələ də davam edirsə, onda təltiflər və tədbirlər yalnız səthi bir kosmetik təmir kimi qəbul edilə bilməzmi? Bu suallara cavab tapmaq üçün daha ətraflı araşdırma aparmaq zəruridir.
Hazırkı vəziyyətin Sovet dövründən fərqlənməsi, əgər fərqlənibsə, repressiyanın səviyyəsi və formalarındadır. Sovet dövründə daha açıq senzura və birbaşa siyasi təzyiq hakim idi. Bu gün isə təzyiq daha incə, bəzən qeyri-rəsmi və dolayısı yolla tətbiq olunur. Məqalədə bununla bağlı konkret nümunələr verilmir, ona görə də bu fərqin dəqiq dərəcəsini müəyyən etmək çətindir.
Sovet dövründən çıxarıla biləcək əsas dərs, təltif və mükafatların öz-özlüyündə mətbuat azadlığının göstəricisi olmadığıdır. Formal tədbirlər arxasında gizlənən repressiv təzyiqlər, nəticədə, həqiqi mətbuat azadlığının və müstəqil jurnalistikanın inkişafına mane olur. Ona görə də, məqalədə qeyd olunan təltiflərin əhəmiyyəti, onlara paralel gedən repressiv tədbirlərin konteksti nəzərə alınmadan qiymətləndirilməməlidir. Bu cür tədbirlərin mahiyyətini müəyyən etmək üçün daha ətraflı araşdırma və konkret faktlar tələb olunur.
Bu, Sovet dövründəki yubileyləri və təltifləri xatırladır. O dövrdə də mətbuat işçilərinə yubileylər münasibətilə təltiflər verilir, tədbirlər təşkil olunurdu. Lakin bunun arxasında ideoloji nəzarət və senzura dayanırdı. Təltiflər sistemli olaraq rejimə sadiq olanları mükafatlandırmaq, digərlərini isə susdurmaq üçün bir vasitə idi.
Bu günkü vəziyyətin Sovet dövründən fərqli olub-olmaması "ardıcıl repressiv tədbirlər"in təbiəti və miqyasından asılıdır. Əgər bu tədbirlər sərbəst mətbuatın fəaliyyətinə mane olmaq üçün istifadə olunursa, onda Sovet dövrü ilə oxşarlıq təəssüf doğurur. Bu halda, keçmişdəki hadisədən çıxarıla bilən əsas dərs söz azadlığının yalnız görünüşünün deyil, əsl mahiyyətinin vacibliyidir. Təltiflər və yubileylər demokratiyanın əlaməti kimi təqdim edilməməli, əsl media azadlığı və müstəqil jurnalistika ilə müşayiət olunmalıdır. Məqalədə "ardıcıl repressiv tədbirlər"in nədən ibarət olduğu daha ətraflı izah olunmalıdır ki, müqayisə daha dolğun olsun.
Bu vəziyyət məni Sovet dövründə mətbuatın ənənəvi yubileylərini xatırladır. O zaman da dövlət tərəfindən təşkil olunan tədbirlər, təltiflər və mediaya həsr olunmuş sərgilər keçirilirdi. Ancaq bu tədbirlər arxasında mətbuatın ciddi senzura və nəzarət altında olması, müstəqil səslərin susdurulması faktı dururdu. Yəni yubiley şənlikləri və təltiflər, repressiv siyasətin pərdələnməsi üçün bir vasitə idi.
Hazırkı vəziyyətin Sovet dövründən fərqlənməsi üçün daha ətraflı məlumat lazımdır. "Repressiv tədbirlər" nədən ibarətdir? Onlar Sovet dövründəki səviyyədədir, yoxsa daha müasir, daha incə formalardadır? Bu tədbirlər haqqında konkret nümunələr vermək, məqalənin obyektivliyini və etibarlılığını artırar. Əks halda, oxucu qarşısında təqdimatın həqiqəti tam əks etdirməyən təbliğat təsiri qalır. Keçmişdən çıxarıla biləcək əsas dərs budur ki, yubiley tədbirləri və təltiflər özündə mətbuatın həqiqi azadlığını göstərmir, əksinə, bu, yalnız səthdə görünən bir görüntüdür. Həqiqi vəziyyətin dərk edilməsi üçün daha dərin araşdırmalar lazımdır.
Şərh Yaz