Qəzzada gedən müharibə fonunda İsrailin region ölkələri ilə münasibətləri normallaşdırma şansları getdikcə azalır.
Regional Gərginliklər və Diplomatiya
Yaxın Şərqdə demək olar ki, hər bir dövlət İsrailin Qəzzaya qarşı müharibəsini sərt şəkildə pisləyib. Səudiyyə Ərəbistanı bildirib ki, dövlətlə münasibətlərin normallaşması müstəqil Fələstin dövlətinin qurulmasından asılıdır. İordaniya, Misir və bəzi Körfəz ölkələri bu dövlətlə diplomatik əlaqələrə malik olsalar da, müharibə ilə bağlı açıq tənqidlər səsləndiriblər.
Beynəlxalq Həmrəyliyin Yüksəlişi
Avropada getdikcə daha çox ölkə Fələstini tanıyır. Eyni zamanda, Avropa İttifaqı da İsraillə iqtisadi əlaqələrini yenidən nəzərdən keçirməkdədir. Bu addımlar beynəlxalq ictimaiyyətin Qəzzadakı hadisələrə biganə qalmadığını nümayiş etdirir.
Sözlərin Gücü və Gələcək Perspektivlər
Bəs sadəcə bəyanatlar İsraili fələstinliləri öldürməkdən və aclıq çəkməkdən dayandırmağa kifayətdirmi? Mütəxəssislər bu sual ətrafında düşünürlər. ABŞ/Yaxın Şərq Layihəsinin prezidenti Daniel Levi, Avropa İttifaqının Misir və İordaniyada keçmiş səfiri Ceyms Moran, habelə İordaniyanın keçmiş baş nazir müavini və xarici işlər naziri Cəvad Ənəni kimi şəxslər bu mövzuda dərin müzakirələr aparırlar.
Region ölkələrinin İsraillə diplomatik əlaqələri tamamilə kəsməsi üçün daha hansı addımlar tələb oluna bilər?
Oxucu Şərhləri
Əgər hər hansı bir regional transformasiya baş tutacaqsa, bu, yalnız siyasi deyil, həm də iqtisadi və sosial sahələrdə dərin dəyişiklikləri tələb edəcək. Belə bir şəraitdə, Qəzzadakı münaqişənin həllinə doğru atılacaq addımlar, regionda mövcud olan digər sosial-iqtisadi qeyri-bərabərlikləri aradan qaldırmaq üçün hansı əlavə tədbirləri tələb edəcək?
Qəzzadakı vəziyyət İsrailin regional normallaşma planlarını necə "təxirə saldı" sualı, elə bil ki, "ac toyuq darı görüb" deməyi kimi bir şeydir. Fələstin məsələsi həll olunmadan tam normallaşmanın mümkün olmayacağını Səudiyyə Ərəbistanı da dilə gətirib. Bu, regionun iqtisadi və sosial inkişafı üçün də böyük bir "narahatçılıq" mənbəyi olaraq qalacaq. Yəni, Yaxın Şərqdəki siyasi gərginliklər regionun iqtisadi potensialını "əzib keçən" əsas amillərdən biridir. Üstəlik, ərəb ictimai rəyinin həssaslığı da hökumətlərin siyasətlərini "çətinləşdirir". Beləliklə, bu vəziyyət regional sabitlik və iqtisadi əməkdaşlığın inkişafına "baş ağrısı" olaraq davam edəcək.
Əgər regionda hər hansı bir dəyişiklik olacaqsa, bu, siyasi, iqtisadi və sosial sahələrdə dərin dönüşümləri tələb edəcək. Qəzzadakı münaqişənin həlli, eləcə də regiondakı digər sosial-iqtisadi qeyri-bərabərlikləri aradan qaldırmaq üçün hansı "sihirli çubuqlar" lazımdır, bunu zaman göstərəcək. Hələlik isə, bu məsələnin həlli "uzun və çətin bir yol" olaraq görünür.
Məqalənin başlığı: Orta Şərqdə İsrailin 'normal' mövqeyi: Münaqişənin təsiri
Şərh üslubu: appreciative
Content növü: yazı
Məqalənin əsas mövzusu: İsrail-Qəzza müharibəsi
Cavab:
Şərhinizi oxuduqdan sonra, xüsusilə Qəzzadakı müharibənin Yaxın Şərqdəki İsrail ilə münasibətlərə təsirini 1990-cı illərin əvvəllərindəki dinamikalarla müqayisə etdiyiniz hissə çox diqqət çəkicidir. keçmişdəki sülh prosesləri ilə indiki vəziyyət arasındakı oxşarlıqları və fərqləri vurğulamağınız, məsələnin mürəkkəbliyini anlamağımıza kömək edir.
Fələstin tərəfinin hüquqlarının təmin olunmasının əsas şərt olduğunu qeyd etməyiniz, iki dövlətli həllin fundamental rolunu önə çıxarır. Hazırkı humanitar böhranın diplomatik normallaşmanı çətinləşdirdiyi barədəki fikriniz də çox yerindədir. Səudiyyə Ərəbistanı, İordaniya və Misir kimi ölkələrin mövqelərinin təhlili, regional siyasətin incəliklərini ortaya qoyur. Sizin də vurğuladığınız kimi, Fələstin məsələsinin ədalətli həlli olmadan regionda davamlı sabitliyin mümkün olmayacağı aydın görünür. Məqalənin bu mühüm məqamları diqqətə çatdırması təqdirəlayiqdir.
Sizin də qeyd etdiyiniz kimi, Qəzzadakı hadisələr İsrailin regional əlaqələrinə şübhəsiz ki, mənfi təsir göstərib. Səudiyyə Ərəbistanının mövqeyi və digər ölkələrin İsrailə qarşı sərt reaksiyaları bu təsiri təsdiqləyir. Məqalənin əsas arqumenti, yəni "normal" mövqenin müəyyənləşdirilməsi mövzusu isə olduqca aktualdır. Bu kontekstdə, sizin də vurğuladığınız kimi, münaqişənin qlobal təsirlərini və beynəlxalq ictimaiyyətin, xüsusilə də Qərb dövlətlərinin fərqli reaksiyalarını nəzərə almaq vacibdir.
ABŞ-ın İsrailə verdiyi davamlı dəstək, həqiqətən də, regional dinamikaları çətinləşdirən əsas faktorlardan biridir. Bu dəstək bəzi dövlətlər tərəfindən "normal" xarici siyasət strategiyası kimi qəbul edilsə də, regiondakı digər aktorlar üçün bu, narahatlıq doğurur və İsraillə münasibətlərin normallaşmasına mane olur. Fələstin məsələsinin həllinin İsrailin regional münasibətlərinin tam normallaşması üçün yeganə şərt olub-olmadığı sualı da çox vacibdir. Sadəcə Fələstin məsələsinin həlli kifayətdirmi, yoxsa digər regional problemlər də bu normallaşmaya təsir edə bilər? Məqalənin bu hissəsinin daha dərinə araşdırılması, regiondakı "normal"ı anlamağımız üçün əhəmiyyətlidir. Bu, sadəcə diplomatik münasibətlərin qurulması deyil, həm də siyasi, sosial və humanitar məsələlərin həllini əhatə etməlidir.'. Bu şərഹിə 'appreciative' üslubunda, məqalənin əsas mövzusunu ('İsrail-Qəzza müharibəsi') nəzərə alaraq düşünülmüş bir cavab yazın.
Cavab:
Bu məqaləyə verdiyiniz dəyərli şərhə görə təşəkkür edirəm. Sizin də vurğuladığınız kimi, Qəzzadakı hadisələr İsrailin regional əlaqələrinə ciddi təsir göstərib və bu, Səudiyyə Ərəbistanının mövqeyi ilə də təsdiqlənir. "Normal" mövqeyin müəyyənləşdirilməsi məsələsi həqiqətən də çox aktualdır və bu kontekstdə münaqişənin qlobal təsirlərini və beynəlxalq ictimaiyyətin, xüsusilə Qərb dövlətlərinin fərqli reaksiyalarını nəzərə almaq mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
ABŞ-ın İsrailə verdiyi davamlı dəstək regional dinamikaları mürəkkəbləşdirən əsas amillərdən biridir. Fələstin məsələsinin həllinin İsraillə tam normallaşma üçün yeganə şərt olub-olmadığı sualı da diqqət çəkicidir. Sadəcə Fələstin məsələsinin həlli kifayətdirmi, yoxsa digər regional problemlər də bu normallaşmaya təsir edə bilər? Bu sualların daha dərin araşdırılması, regiondakı "normal"ı anlamağımız üçün çox vacibdir. Bu, yalnız diplomatik münasibətlərin qurulması deyil, eyni zamanda siyasi, sosial və humanitar məsələlərin həllini də əhatə etməlidir.
Şərhinizdə qeyd olunduğu kimi, Qəzzadakı müharibənin İsrailin regionla münasibətlərinə təsiri danılmazdır. Region ölkələrinin Fələstin dövlətinin qurulmasını normallaşmanın şərti olaraq irəli sürməsi də başa düşüləndir. Lakin, sizin də toxunduğunuz kimi, hər bir ölkənin öz milli maraqları və strategiyaları var. Şərhinizdə qaldırılan əsas məqamlardan biri, məqalədə bu ölkələrin Fələstin məsələsinə münasibətlərinin sanki eyni olduğu təsəvvürünün yaradılmasıdır. Bu nöqteyi-nəzərdən yanaşdıqda, maraqlı bir sual ortaya çıxır: Fələstin məsələsinin həllindən asılı olmayaraq, bəzi ərəb ölkələrinin İsraillə təhlükəsizlik və ya iqtisadi maraqlar naminə müəyyən səviyyədə əməkdaşlıq etmək üçün gizli və ya açıq arqumentləri ola bilməzmi?
Bu cür fərqli yanaşmaların regiondakı qeyri-stabillik fonunda əlaqələri necə formalaşdıracağını daha dərin analiz etmək, şübhəsiz ki, vacibdir. Belə bir analiz, region ölkələrinin müxtəlif maraqlarını və prioritetlərini nəzərə almalı, həmçinin İsrail-Qəzza müharibəsinin yaratdığı mürəkkəb geosiyasi mənzərəni də əhatə etməlidir. Bu məqamlar, sadəcə bəyanatlarla kifayətlənmək əvəzinə, real siyasi dinamikalara işıq salacaqdır.
Şərhinizə görə təşəkkür edirik. Qəzzada gedən müharibə fonunda İsrailin region ölkələri ilə münasibətlərini normallaşdırma şansları getdikcə azalır. Regional Gərginliklər və Diplomatiya Yaxın Şərqdə demək olar ki, hər bir dövlət İsrailin Qəzzaya qarşı müharibəsini sərt şəkildə pisləyib. Səudiyyə Ərəbistanı bildirib ki, dövlətlə münasibətlərin normallaşması müstəqil Fələstin dövlətinin qurulmasından asılıdır. İordaniya, Misir və bəzi Körfəz ölkələri bu dövlətlə diplomatik əlaqələrə malik olsalar da, müharibə ilə bağlı açıq tənqidlər səsləndiriblər. Beynəlxalq Həmrəyliyin Yüksəlişi Avropada getdikcə daha çox ölkə Fələstini tanıyır. Eyni zamanda, Avropa İttifaqı da İsraillə iqtisadi əlaqələrini yenidən nəzərdən keçirməkdədir. Bu addımlar beynəlxalq ictimaiyyətin Qəzzadakı hadisələrə biganə qalmadığını nümayiş etdirir. Sözlərin Gücü və Gələcək Perspektivlər Bəs sadəcə bəyanatlar İsraili fələstinliləri öldürməkdən və aclıq çəkməkdən dayandırmağa kifayətdirmi? Mütəxəssislər bu sual ətrafında düşünürlər. ABŞ/Yaxın Şərq Layihəsinin prezidenti Daniel Levi, Avropa İttifaqının Misir və İordaniyada keçmiş səfiri Ceyms Moran, habelə İordaniyanın keçmiş baş nazir müavini və xarici işlər naziri Cəvad Ənəni kimi şəxslər bu mövzuda dərin müzakirələr aparırlar. Region ölkələrinin İsraillə diplomatik əlaqələri tamamilə kəsməsi üçün daha hansı addımlar tələb oluna bilər? 24 saat. Sizin də qeyd etdiyiniz kimi, Misir və İordaniya kimi ölkələrlə diplomatik əlaqələr davam etsə də, Qəzzadakı müharibənin sərt tənqidi, münasibətlərin normallaşması üçün əsas şərt kimi müstəqil Fələstin dövlətinin qurulmasını irəli sürməklə (Səudiyyə Ərəbistanı nümunəsində olduğu kimi) regionda ümumi bir narazılığın olduğunu göstərir. Bu vəziyyətin dəqiq göstəricilərini müəyyən etmək mürəkkəbdir və müxtəlif amillərdən asılıdır. Bu məsələyə dair əlavə analitik dəstək və müxtəlif baxış bucaqlarının təqdim edilməsi, şübhəsiz ki, məqaləni daha da zənginləşdirərdi.
Sizin də qeyd etdiyiniz kimi, Qəzzadakı hadisələr İsrailin regional əlaqələrinə şübhəsiz ki, mənfi təsir göstərib. Səudiyyə Ərəbistanının mövqeyi və digər ölkələrin İsrailə qarşı sərt reaksiyaları bu təsiri təsdiqləyir. Məqalənin əsas arqumenti, yəni "normal" mövqenin müəyyənləşdirilməsi mövzusu isə olduqca aktualdır. Bu kontekstdə, sizin də vurğuladığınız kimi, münaqişənin qlobal təsirlərini və beynəlxalq ictimaiyyətin, xüsusilə də Qərb dövlətlərinin fərqli reaksiyalarını nəzərə almaq vacibdir.
ABŞ-ın İsrailə verdiyi davamlı dəstək, həqiqətən də, regional dinamikaları çətinləşdirən əsas faktorlardan biridir. Bu dəstək bəzi dövlətlər tərəfindən "normal" xarici siyasət strategiyası kimi qəbul edilsə də, regiondakı digər aktorlar üçün bu, narahatlıq doğurur və İsraillə münasibətlərin normallaşmasına mane olur. Fələstin məsələsinin həllinin İsrailin regional münasibətlərinin tam normallaşması üçün yeganə şərt olub-olmadığı sualı da çox vacibdir. Sadəcə Fələstin məsələsinin həlli kifayətdirmi, yoxsa digər regional problemlər də bu normallaşmaya təsir edə bilər? Məqalənin bu hissəsinin daha dərinə araşdırılması, regiondakı "normal"ı anlamağımız üçün əhəmiyyətlidir. Bu, sadəcə diplomatik münasibətlərin qurulması deyil, həm də siyasi, sosial və humanitar məsələlərin həllini əhatə etməlidir.
Bununla yanaşı, regiondakı bəzi ölkələrin İranın təsirini məhdudlaşdırmaq məqsədilə İsrail ilə strateji maraqlarının üst-üstə düşdüyü qənaətinə gəlməyiniz və qapalı qapılar arxasındakı diplomatik kanalların davam edə biləcəyi ehtimalınız məsələyə fərqli bir bucaqdan yanaşmağa imkan verir. Həqiqətən də, "normallaşma" anlayışının ictimai bəyanatlardan daha çox, gizli razılaşmalarla müəyyən oluna biləcəyi fikri çox düşündürücüdür. Bu mövzuda daha ətraflı müzakirələr aparmağa dəvət edirəm.
Məqalədəki fikirlərinizə qüvvət olaraq, Səudiyyə Ərəbistanının "normal" münasibətlər üçün Fələstin dövlətinin qurulmasını şərt bilməsi, həqiqətən də "Fələstin problemi"nin nə qədər dərin kök saldığını göstərir. Sanki bütün regionun bir-birinə inteqrasiya planları, Fələstin probleminin həll olunmamış olması səbəbindən bir müddət "tətilə" çıxıb. İqtisadi əlaqələr artır, amma siyasi "bağlılıq" davam edir. Bu vəziyyətdə, İsrailin regional mənzərədə "normal"laşması üçün yalnız siyasi yox, eləcə də birgə iqtisadi inkişaf layihələrinə nə qədər cəlb edilə biləcəkləri sualı, həqiqətən də bir "bilməcə"dir. Bəlkə də iqtisadiyyat, siyasətin dilindən daha yaxşı başa düşər, kim bilir? Amma bu arada, Qəzzadakı vəziyyətin adi bir "quruyemiş" qədər asan həll olunmayacağı da aydındır.
Maraqlıdır ki, bəzi Körfəz ölkələrinin İsraillə diplomatik əlaqələri olsa da, bu ölkələrin cəmiyyətlərindəki ictimai rəy, Fələstinə qarşı artan narazılıqla üst-üstə düşmür. Bu cür uyğunsuzluq, regional siyasətin daxili ictimai təzyiqlərlə necə balanslaşdırıldığı sualını ortaya çıxarır. Məsələn, bir çox ölkədə hökumətlərarası səviyyədə əlaqələr normallaşsa da, xalqlar arasında hələ də böyük bir məsafənin olduğu müşahidə olunur.
Bu kontekstdə, Yaxın Şərqdəki güc dinamikasının regional sabitliyə təsiri barədə düşünmək vacibdir. İsrailin "normal" mövqeyini axtararkən, regionun sosial-iqtisadi inkişafının uzunmüddətli perspektivini də nəzərə almalıyıq. Sualım budur ki, regional normallaşma prosesinin əsas hərəkətverici qüvvəsi hansı amillər olmalıdır – siyasi maraqlar, iqtisadi fayda, yoxsa xalqların istəkləri?
Belə bir şəraitdə, regionda stabilliyin yalnız Fələstin probleminin həlli ilə əldə olunacağını iddia etmək, həmçinin digər regional aktorların və onların milli maraqlarının bu prosesə təsirini nəzərə almamaq olarmı?
Bununla belə, gəlin məsələnin bu tərəfini də nəzərə alaq: mövcud gərginliklər İsrailin bəzi region ölkələri ilə strateji maraqlarının tamamilə üst-üstə düşdüyü halları nəzərdən yayınmamalıdır. Məsələn, İranın regiondakı təsirini məhdudlaşdırmaq istəyən bəzi ölkələr üçün İsrail hələ də strateji tərəfdaş olaraq qalır. Bu çətin siyasi mühitdə belə, qapalı qapılar arxasındakı diplomatik kanallar və hərbi təhlükəsizlik məsələləri üzrə gizli əməkdaşlıqlar davam edə bilər. Belə bir vəziyyətdə, "normallaşma" anlayışı ictimai bəyanatlardan daha çox, arxada baş verən gizli razılaşmalarla müəyyən oluna bilərmi?
Sosial və iqtisadi kontekstdə baxdıqda, regionda artan qeyri-sabitlik, xarici investisiyalar üçün riskləri yüksəldir və davamlı iqtisadi inkişafı ləngidir. İsrailin mövqeyinin "normal"laşması məsələsi, sadəcə siyasi deyil, həm də iqtisadi əməkdaşlıq və regional sabitlik baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bir tərəfdən, bəzi ölkələr İsraillə diplomatik əlaqələrini davam etdirməkdə davam edir, digər tərəfdən isə ictimai rəy və Fələstin məsələsinə qarşı mövqe bu münasibətlərə təsir edir. Belə bir vəziyyətdə, İsrailin regionda uzunmüddətli stabilliyini təmin etmək üçün, sadəcə ikitərəfli diplomatik danışıqlar yetərlidirmi, yoxsa regionun bütün maraqlı tərəflərini əhatə edən daha geniş miqyaslı bir sülh prosesi zəruridir?
Bu vəziyyəti 1990-cı illərin əvvəllərində baş vermiş Oslo razılaşmaları dövrü ilə müqayisə etmək olar. Həmin dövrdə də Yaxın Şərqdə bir sülh prosesinə ümid var idi və İsrailin bəzi ərəb ölkələri ilə münasibətlərinin normallaşması istiqamətində addımlar atılırdı. Lakin bu prosesin uğursuzluğu və Fələstin məsələsinin həll edilməməsi, regionda davamlı sülhün əldə edilməsini çətinləşdirdi. O dövrdə də Fələstinlilərin hüquqları və müstəqil dövlət məsələsi, İsraillə münasibətlərin normallaşmasının əsas şərti kimi qabardılırdı.
Bu paralel, keçmişdəki hadisələrdən dərs çıxarmağın vacibliyini göstərir. Əgər Fələstin məsələsi lazımi şəkildə həll olunmazsa, İsraillə region ölkələri arasındakı münasibətlərin əsaslı və davamlı şəkildə normallaşması mümkün olmayacaq. Hazırkı vəziyyətdə əsas fərq, Qəzzada baş verən müharibənin təsirinin daha kəskin və genişmiqyaslı olmasıdır. Bu müharibə, bir tərəfdən regionda aparılan humanitar fəlakəti dərinləşdirib, digər tərəfdən də İsrailin "normal" mövqeyinin regional qəbulunu daha da mürəkkəbləşdirib. Səudiyyə Ərəbistanının mövqeyi də göstərir ki, bu gün Fələstin məsələsinin həlli, diplomatik əlaqələrin qurulması üçün təkcə bir ilkin şərt deyil, həm də bu prosesin baş tutub-tutmayacağını müəyyən edən fundamental bir amildir.
O dövrki hadisələrdən çıxarıla biləcək əsas dərs budur ki, regional güclərin bir-biri ilə sülh və ya normal münasibətlər qurması üçün vacib olan məsələləri həll etmədən qismən nailiyyətlər əldə oluna bilər, lakin bu, ümumi region üçün sabit bir barış təmin etmir. Hazırkı vəziyyət isə daha mürəkkəb görünür, çünki "normallaşma" yalnız iki ölkə arasında deyil, bütün regionu əhatə edən bir proses olaraq nəzərdə tutulur və Fələstin məsələsi, o dövrə nisbətən daha kəskin formada, hər bir addımın önündə bir maneə kimi dayanır. Həmçinin, körfəz ölkələrinin rolunun artması və müxtəlif maraqların mövcudluğu bu prosesi daha da çətinləşdirir. Belə bir sual yaranır: indiki mürəkkəb regional dinamika və bir çox aktorun marağının toqquşması, keçmişdəki bir-iki dövlət arasındakı "normallaşma" təcrübəsindən nəticə çıxarmağı necə əngəlləyir?
Əgər hər hansı bir regional transformasiya baş tutacaqsa, bu, yalnız siyasi deyil, həm də iqtisadi və sosial sahələrdə dərin dəyişiklikləri tələb edəcək. Belə bir şəraitdə, Qəzzadakı münaqişənin həllinə doğru atılacaq addımlar, regionda mövcud olan digər sosial-iqtisadi qeyri-bərabərlikləri aradan qaldırmaq üçün hansı əlavə tədbirləri tələb edəcək?
Bu gün, Qəzzadakı humanitar böhran və mülki əhalinin böyük itkiləri regional səviyyədə İsrailə qarşı kəskin reaksiya doğurur. Səudiyyə Ərəbistanının mövqeyi, yəni müstəqil Fələstin dövlətinin yaradılması şərtini irəli sürməsi, 20 il əvvəl də mövcud olan bir arqumentin yenidən ön plana çıxmasıdır. O dövrdə də Fələstin məsələsinin həlli, İsrailin regionda tam qəbul edilməsi üçün əsas şərt kimi qabardılırdı.
Hazırkı vəziyyətin fərqi ondan ibarətdir ki, Qəzzadakı müharibənin miqyası və təsiri əvvəlkindən daha böyükdür. Həmçinin, regional güclər, xüsusilə Körfəz ölkələri, öz daxili ictimai rəylərini nəzərə almaq məcburiyyətindədir və Fələstin xalqına qarşı sərgilənən siyasətə qarşı təpki daha güclüdür. Bu, İsrailin diplomatik addımlarını atmaq istəyən dövlətlər üçün çətinləşdirir. Keçmiş təcrübə göstərir ki, Fələstin məsələsinin ədalətli həlli olmadan Yaxın Şərqdə davamlı sülh və normallaşma mümkün deyil. Bu gün də bu dərsin yenidən xatırlanması vacibdir.
Hazırkı vəziyyətdə biz Səudiyyə Ərəbistanının "müstəqil Fələstin dövlətinin qurulmasından asılılıq" şərtini görürük ki, bu da o vaxtkı fələstinli liderlərin razılaşdırılmamış tələblərinə bənzəyir. O zaman da, bu gün olduğu kimi, regional qüvvələrin mövqeyi daxili fələstinli siyasətindən və onların öz aralarındakı razılaşmadan asılı idi.
Əsas fərq isə Gəzzada baş verən müharibənin miqyası və miqyası ola bilər. O vaxtkı insidentlərdən fərqli olaraq, bu müharibə daha böyük bir fəlakətə səbəb olub və insan itkiləri daha kütləvidir. Bu, ərəb dünyasında İsrailə qarşı olan qəzəbi daha da artırıb və normallaşma üçün əsaslı maneələr yaradıb. Keçmişdən çıxarılan dərs isə odur ki, İsrailin regional qonşuları ilə münasibətlərinin "normallaşması" heç vaxt sırf iki tərəfli siyasi sazişlərdən ibarət olmamışdır; bu, həmişə Fələstin məsələsinin daxili dinamikası və ərəb dünyasının ortaq maraqları ilə sıx bağlı olmuşdur. Bu gün də bu əsas mexanizm dəyişməyib, lakin müharibənin öz kəskinliyi bu mexanizmi daha da mürəkkəbləşdirir.
Bu vəziyyəti, daha əvvəl 2020-ci ildə Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Bəhreyn, Sudan və Mərakeşin İsraillə Abraham Razılıqları çərçivəsində münasibətlərini normallaşdırması ilə müqayisə etmək yerinə düşər. O dövrdə bu razılıqlar Yaxın Şərqdə yeni bir diplomatik dönəmin başlanğıcı kimi qiymətləndirilirdi və xüsusilə də "normallaşma"nın əsasən iqtisadi və təhlükəsizlik məsələləri üzərində qurulduğu görünürdü. Lakin Qəzzadakı son hadisələr göstərir ki, fələstinlilərin hüquqları və ədalətli həll axtarışı məsələsi regionun sosial-siyasi strukturunda hələ də mərkəzi rol oynayır.
Maraqlıdır ki, Abraham Razılıqlarını imzalayan bəzi ölkələr də hazırkı vəziyyətdə İsraildən daha sərt mövqe sərgiləyir. Bu durum, regional dinamikaların nə qədər çevik olduğunu və münaqişənin adi diplomatik münasibətlərdən daha dərin səbəblərə dayandığını göstərir. Belə bir şəraitdə, İsrailin gələcək regional inteqrasiya strategiyasının Fələstin məsələsinə yanaşmasından asılı olub-olmayacağı, yoxsa region ölkələri tərəfindən Fələstin probleminin həlli "tələbi"nin özünün müvəqqəti bir təsir olduğu barədə nə düşünürsünüz?
Maraqlıdır ki, o dövrdə də regional siyasət Fələstin məsələsinin həllindən asılı idi, necə ki, bu gün də Səudiyyə Ərəbistanı kimi əsas oyunçular tərəfindən vurğulanır. Bu, Fələstin probleminin, İsraillə digər regional dövlətlər arasındakı münasibətlərin "normallaşması" üçün bir ön şərt olaraq qalmasının tarixi bir təkrarlamasıdır.
Bu paralel bizə bir dərsin nəticəsinə gətirə bilər: Fələstin probleminin həllinə dair irəliləyiş olmadan, İsraillə region ölkələrinin genişmiqyaslı "normallaşması" çətin və ya mümkünsüz görünür. Belə ki, hazırkı vəziyyətin fərqi ondadır ki, Qəzzadakı müharibənin miqyası və humanitar fəlakəti, həmçinin bununla bağlı beynəlxalq ictimai rəyin kəskinləşməsi, 1970-ci illərin sonundakı vəziyyətdən daha böyük bir fərq yaradır. Həmçinin, Səudiyyə Ərəbistanı kimi qüdrətli dövlətlərin təsir dairəsi də hazırda daha genişdir. Bu amillər regionda diplomatik cəhdlərin nəticəsini daha da mürəkkəbləşdirə bilər.
Bununla belə, regionda İsrailin mövqeyini "normal" hesab etmək olarmı, sualı müzakirə edilərkən, münaqişənin qlobal təsirlərini də nəzərə almaq lazımdır. Beynəlxalq ictimaiyyətin, xüsusilə də Qərb dövlətlərinin İsrailə qarşı müxtəlif reaksiyaları, hansı ki, hər zaman yekdillik göstərmir, regionda mövcud olan siyasi dinamikanı daha da mürəkkəbləşdirir. Məsələn, Birləşmiş Ştatların İsrailə verdiyi davamlı dəstək, regional tərəflərin İsrailə münasibətinə necə təsir edir və bu dəstək "normal" bir xarici siyasət strategiyasının bir parçası kimi necə qəbul olunur? Bu kontekstdə, Fələstin məsələsinin həlli İsrailin regional münasibətlərinin normallaşması üçün yeganə şərt olub-olmadığını da dərinləşdirmək lazımdır.
Bu kontekstdə, regionda uzunmüddətli sülhün bərqərar olunması istiqamətində atılacaq addımlar, yalnız siyasi danışıqlarla məhdudlaşacaq, yoxsa eyni zamanda iqtisadi əməkdaşlıq və inteqrasiya mexanizmlərini də əhatə edəcəkmi?
Hazırkı vəziyyətdə Qəzzadakı müharibənin miqyası və hərbi əməliyyatların şiddəti fərqlidir. Bu dəfə Fələstin tərəfindən qaldırılan "müstəqil Fələstin dövləti" tələbi, xüsusən Səudiyyə Ərəbistanı kimi böyük regional güclər tərəfindən daha qəti şəkildə dilə gətirilir. Bu, keçmişdəkindən daha güclü bir şərt kimi ortaya çıxır. Həmçinin, Körfəz ölkələrinin ərəb "yoldaşları" ilə bərabər şəkildə mövqe bildirməsi, regionda birliyin daha güclü olduğunu göstərir. Bu mənada, keçmiş təcrübədən çıxarılan dərslər, sülh prosesinin yalnız hərbi deyil, həm də diplomatik və humanitar aspektləri nəzərə alaraq, uzunmüddətli və sabitlik yaratmaqla davam etməli olduğunu göstərir. Yəni, Fələstin probleminin ədalətli həlli olmadan, İsrailin regionda tamamilə "normal" qəbul edilməsi çətin olaraq qalacaq.
Bu vəziyyəti əvvəlki illərlə müqayisə etdikdə, əvvəllər "Abraham Sazişləri" kimi addımlarla qismən normallaşan əlaqələrin, indi böyük ölçüdə dayandığını və hətta geri getdiyini görürük. Halbuki, bəzi prior addımların atıldığı dövrdə, Fələstin məsələsi tam olaraq həll olunmamışdı, lakin regionda əsas diqqət iqtisadi əməkdaşlıq və texnologiya transferi kimi məsələlərə yönəldilmişdi. Bu gün isə humanitar böhran və bununla bağlı ictimai təzyiq, iqtisadi və təhlükəsizlik amillərini ikinci plana atır. Digər tərəfdən, son illərdə bir çox Avropa ölkəsinin də Yaxın Şərqə münasibətində iqtisadi və enerji məsələləri ön plana çıxsa da, Fələstin problemi hər zaman bir dipqram məsələ olaraq qalmaqdadır. Belə bir şəraitdə, region ölkələrinin müharibəyə reaksiyası, sadəcə siyasi deyil, eyni zamanda beynəlxalq ictimaiyyətin vicdanı ilə bağlı bir məsələyə çevrilir.
Qəzzadakı müharibənin İsrailin regional inteqrasiya cəhdlərinə bu qədər mənfi təsir göstərdiyi bir vəziyyətdə, İsrailin uzunmüddətli təhlükəsizliyini və regionda qəbul edilməsini təmin etmək üçün hansı yeni strategiyalar mənimsəməsi daha məqsədəuyğun olardı?
Hazırkı vəziyyətdə isə, Qəzza müharibəsinin şiddəti və humanitar böhranın dərinliyi, keçmişdəki münaqişələrdən fərqli olaraq, diplomatik münasibətlərin normallaşmasını daha da çətinləşdirən bir amildir. Səudiyyə Ərəbistanının Fələstin dövlətinin qurulmasını tələb etməsi kimi mövqelər, əslində bu məsələnin həll olunmadan regional diplomatiyanın tam irəliləməyəcəyi fikrini təsdiqləyir. İordaniya və Misir kimi ölkələrin, İsrail ilə diplomatik əlaqələrə malik olmalarına baxmayaraq, Qəzzadakı vəziyyətə göstərdikləri narahatlıq, bu ölkələrin də daxili ictimaiyyətlərinin təzyiqi altında olduğunu göstərir. Bu, keçmişdəki daha məhdud regional reaksiyalardan fərqlənir. Buradan çıxarıla biləcək ən böyük dərs, İsrailin regionda uzunmüddətli qəbulu və sabitlik, yalnız iki dövlətli həllin fundamental prinsiplərinə əsaslanaraq, Fələstin məsələsinin ədalətli şəkildə həll edildiyi təqdirdə mümkün ola bilər. Hazırkı müharibə, bu həlli axtarmaqdan daha çox, regional gərginlikləri dərinləşdirməkdədir.
Şərh Yaz