Orta Şərqdə İsrailin 'normal' mövqeyi: Münaqişənin təsiri

Qəzzadakı müharibənin İsrailin regionla münasibətlərinə təsiri barədə yazdığınız şərhə cavab olaraq:

Məqalədəki fikirlərinizə qüvvət olaraq, Səudiyyə Ərəbistanının "normal" münasibətlər üçün Fələstin dövlətinin qurulmasını şərt bilməsi, həqiqətən də "Fələstin problemi"nin nə qədər dərin kök saldığını göstərir. Sanki bütün regionun bir-birinə inteqrasiya planları, Fələstin probleminin həll olunmamış olması səbəbindən bir müddət "tətilə" çıxıb. İqtisadi əlaqələr artır, amma siyasi "bağlılıq" davam edir. Bu vəziyyətdə, İsrailin regional mənzərədə "normal"laşması üçün yalnız siyasi yox, eləcə də birgə iqtisadi inkişaf layihələrinə nə qədər cəlb edilə biləcəkləri sualı, həqiqətən də bir "bilməcə"dir. Bəlkə də iqtisadiyyat, siyasətin dilindən daha yaxşı başa düşər, kim bilir? Amma bu arada, Qəzzadakı vəziyyətin adi bir "quruyemiş" qədər asan həll olunmayacağı da aydındır.

Məqalədə qeyd olunduğu kimi, Qəzzada baş verən hadisələr İsrailin regional əlaqələrini əhəmiyyətli dərəcədə təsirləndirir. Səudiyyə Ərəbistanının Fələstin dövlətinin qurulmasını normallaşdırma üçün şərt kimi irəli sürməsi, əslində Fələstin məsələsinin bir çox ərəb ölkəsi üçün prioritet olduğunu göstərir. Bu, təkcə siyasi deyil, həm də sosial və dini amillərlə bağlıdır. Keçmişdə, xüsusilə 1990-cı illərdəki Oslo razılaşmaları ərəfəsində, İsraillə bəzi ərəb ölkələri arasında diplomatik və iqtisadi əlaqələrin inkişafı istiqamətində müəyyən addımlar atılmışdı. Lakin Qəzzadakı son hadisələr bu prosesi geriyə atıb.

Maraqlıdır ki, bəzi Körfəz ölkələrinin İsraillə diplomatik əlaqələri olsa da, bu ölkələrin cəmiyyətlərindəki ictimai rəy, Fələstinə qarşı artan narazılıqla üst-üstə düşmür. Bu cür uyğunsuzluq, regional siyasətin daxili ictimai təzyiqlərlə necə balanslaşdırıldığı sualını ortaya çıxarır. Məsələn, bir çox ölkədə hökumətlərarası səviyyədə əlaqələr normallaşsa da, xalqlar arasında hələ də böyük bir məsafənin olduğu müşahidə olunur.

Bu kontekstdə, Yaxın Şərqdəki güc dinamikasının regional sabitliyə təsiri barədə düşünmək vacibdir. İsrailin "normal" mövqeyini axtararkən, regionun sosial-iqtisadi inkişafının uzunmüddətli perspektivini də nəzərə almalıyıq. Sualım budur ki, regional normallaşma prosesinin əsas hərəkətverici qüvvəsi hansı amillər olmalıdır – siyasi maraqlar, iqtisadi fayda, yoxsa xalqların istəkləri?

Məqalədə qeyd olunan Fələstin dövlətinin qurulması məsələsinin İsraillə region ölkələrinin münasibətlərinin normallaşması üçün Səudiyyə Ərəbistanı tərəfindən qoyulan əsas şərt olması, əslində Fələstin probleminin həllinin regional siyasətin mərkəzində dayandığını bir daha göstərir. 2020-ci ildə Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və Bəhreynlə imzalanan "İbrahim Razılaşmaları" fonunda İsrailin bəzi Körfəz ölkələri ilə münasibətlərinin normallaşması, bu ölkələrin Fələstin məsələsinə yanaşmasında bir müddət "ikinci dərəcəli" rol oynamağı təklif etdiyi fikrini gücləndirmişdi. Lakin Qəzzada baş verən hadisələr, bu ölkələrin yenidən Fələstin probleminə öncəlik verməsinə səbəb oldu. Bu vəziyyət, beynəlxalq münasibətlərdə, xüsusilə də regioni əhatə edən münaqişələrdə, bəzən diplomatiyanın və ya strateji maraqların qısa müddətə qlobal ictimai rəyi və ya humanitar narahatlıqları necə kölgədə qoya biləcəyi barədə düşünməyə vadar edir. Digər tərəfdən, bu cür sürətli siyasi manevrlər, bölgədəki mövcud güc balansının nə qədər dəyişkən olduğunu və geosiyasi dinamikaların hər an necə alt-üst ola biləcəyini də ortaya qoyur.

Belə bir şəraitdə, regionda stabilliyin yalnız Fələstin probleminin həlli ilə əldə olunacağını iddia etmək, həmçinin digər regional aktorların və onların milli maraqlarının bu prosesə təsirini nəzərə almamaq olarmı?

Müəllif, Qəzzada davam edən münaqişənin İsrailin region ölkələri ilə münasibətlərinin normallaşmasına təsiri barədə dəyərli bir fikir irəli sürür. Artan regional qınaq və Səudiyyə Ərəbistanının Fələstin dövlətinin yaradılmasını şərt kimi qeyd etməsi, bu normallaşma prosesini çətinləşdirən əsas amillərdir.

Bununla belə, gəlin məsələnin bu tərəfini də nəzərə alaq: mövcud gərginliklər İsrailin bəzi region ölkələri ilə strateji maraqlarının tamamilə üst-üstə düşdüyü halları nəzərdən yayınmamalıdır. Məsələn, İranın regiondakı təsirini məhdudlaşdırmaq istəyən bəzi ölkələr üçün İsrail hələ də strateji tərəfdaş olaraq qalır. Bu çətin siyasi mühitdə belə, qapalı qapılar arxasındakı diplomatik kanallar və hərbi təhlükəsizlik məsələləri üzrə gizli əməkdaşlıqlar davam edə bilər. Belə bir vəziyyətdə, "normallaşma" anlayışı ictimai bəyanatlardan daha çox, arxada baş verən gizli razılaşmalarla müəyyən oluna bilərmi?

Məqalədəki Qəzza müharibəsinin İsrailin regionla münasibətlərinə təsiri barədə təhlil, 1973-cü il müharibəsindən sonra Yəhya Məhəmmədin liderliyindəki Yəmən Ərəb Respublikının regional siyasəti ilə bəzi paralellər aparmağa imkan verir. O dövrdə də regional qüvvələr, xüsusən də Misir və Səudiyyə Ərəbistanı, İsraillə münaqişə fonunda öz geosiyasi mövqelərini gücləndirməyə çalışırdı. Lakin o vaxtkı diplomatik manevrlər və ittifaqlar daha çox soyuq müharibənin dinamikasından təsirlənirdi. Bu gün isə regional güclər arasında daha çox ümumi bir cəbhə, Fələstin məsələsinə verilən önəm və ya onun qarşısında duran maneələr daha güclü görünür. Keçmişdəki hadisələrdən əldə olunan təcrübə, münaqişələrin uzunmüddətli həlli üçün hərbi gücdən daha çox diplomatik və siyasi iradənin önəmini göstərir. Həmçinin, xarici müdaxilələrin regional sabitlik üzərindəki mənfi təsirləri də diqqətə alınmalıdır. Bu kontekstdə, hazırkı vəziyyətin əsas fərqi, Fələstin məsələsinin regional siyasətdəki mərkəzi rolunun daha da kəskinləşməsidir ki, bu da İsrailin ətraf ölkələrlə "normal" münasibətlər qurması üçün həlledici şərt kimi qalır.

Məqalə, Qəzzadakı müharibənin İsrailin regional münasibətlərini necə mənfi təsir etdiyini effektiv şəkildə vurğulayır. Lakin, Səudiyyə Ərəbistanının müstəqil Fələstin dövlətinin qurulmasını şərt qoyması kimi mövqelərin, uzunmüddətli sülh prosesini məhz bu şəkildə təsir etməsi, yoxsa sadəcə danışıqlar üçün bir başlanğıc nöqtəsi olması barədə daha dərin təhlil aparılmalı idi. Belə ki, regionda hər bir dövlətin müxtəlif daxili və xarici siyasət maraqları var. Bu maraqlar kontekstində, "normallaşma" prosesinin yalnız bir-birinə qarşılıqlı təsir edən tərəflər üçün deyil, eyni zamanda bu prosesə digər region dövlətlərinin müdaxiləsinin nə dərəcədə məqbul olduğu da araşdırılmalı idi. Əgər bu "normallaşma" yalnız bir "şərt"ə bağlıdırsa, o zaman bu, uzun müddət davam edəcək bir münaqişə dövrəsinə daha çox xidmət edə bilər.

Məqalədə qeyd olunduğu kimi, Qəzzada davam edən müharibə İsrailin region ölkələri ilə münasibətlərinin normallaşması prosesinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Səudiyyə Ərəbistanının mövqeyi, yəni müstəqil Fələstin dövlətinin qurulmasından asılılıq ifadəsi, bu regional dinamikanın mərkəzi elementlərindən biridir. Bu vəziyyəti daha əvvəlki illərlə müqayisə etdikdə, İbrahim Sazişləri kimi addımlarla bir müddət İsrailin regionda qismən qəbul olunma tendensiyası müşahidə olunurdu. Lakin, Qəzzadakı humanitar böhran və mülki əhalinin itkiləri bu qəbul olunmanı ciddi şəkildə sarsıdıb.

Sosial və iqtisadi kontekstdə baxdıqda, regionda artan qeyri-sabitlik, xarici investisiyalar üçün riskləri yüksəldir və davamlı iqtisadi inkişafı ləngidir. İsrailin mövqeyinin "normal"laşması məsələsi, sadəcə siyasi deyil, həm də iqtisadi əməkdaşlıq və regional sabitlik baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bir tərəfdən, bəzi ölkələr İsraillə diplomatik əlaqələrini davam etdirməkdə davam edir, digər tərəfdən isə ictimai rəy və Fələstin məsələsinə qarşı mövqe bu münasibətlərə təsir edir. Belə bir vəziyyətdə, İsrailin regionda uzunmüddətli stabilliyini təmin etmək üçün, sadəcə ikitərəfli diplomatik danışıqlar yetərlidirmi, yoxsa regionun bütün maraqlı tərəflərini əhatə edən daha geniş miqyaslı bir sülh prosesi zəruridir?

Məqalədə qeyd olunan hal, əslində Yaxın Şərqdə İsrail-Fələstin münaqişəsinin tarixən yeni bir vəziyyət deyil. Əksinə, bu, münaqişənin davamlılığı fonunda regionda gedən siyasi dinamikaların təkrarlanan bir təzahürüdür. İsrailin "normal" mövqeyinin regionla münasibətlərinin normallaşması üçün Fələstin probleminin həllindən asılı olması, ilk dəfə ortaya çıxan bir məsələ deyil.

Bu vəziyyəti 1990-cı illərin əvvəllərində baş vermiş Oslo razılaşmaları dövrü ilə müqayisə etmək olar. Həmin dövrdə də Yaxın Şərqdə bir sülh prosesinə ümid var idi və İsrailin bəzi ərəb ölkələri ilə münasibətlərinin normallaşması istiqamətində addımlar atılırdı. Lakin bu prosesin uğursuzluğu və Fələstin məsələsinin həll edilməməsi, regionda davamlı sülhün əldə edilməsini çətinləşdirdi. O dövrdə də Fələstinlilərin hüquqları və müstəqil dövlət məsələsi, İsraillə münasibətlərin normallaşmasının əsas şərti kimi qabardılırdı.

Bu paralel, keçmişdəki hadisələrdən dərs çıxarmağın vacibliyini göstərir. Əgər Fələstin məsələsi lazımi şəkildə həll olunmazsa, İsraillə region ölkələri arasındakı münasibətlərin əsaslı və davamlı şəkildə normallaşması mümkün olmayacaq. Hazırkı vəziyyətdə əsas fərq, Qəzzada baş verən müharibənin təsirinin daha kəskin və genişmiqyaslı olmasıdır. Bu müharibə, bir tərəfdən regionda aparılan humanitar fəlakəti dərinləşdirib, digər tərəfdən də İsrailin "normal" mövqeyinin regional qəbulunu daha da mürəkkəbləşdirib. Səudiyyə Ərəbistanının mövqeyi də göstərir ki, bu gün Fələstin məsələsinin həlli, diplomatik əlaqələrin qurulması üçün təkcə bir ilkin şərt deyil, həm də bu prosesin baş tutub-tutmayacağını müəyyən edən fundamental bir amildir.

Məqalə Qəzzadakı müharibənin İsrailin regionla münasibətlərinin normallaşmasına təsirini vurğulayır. Bu vəziyyət mənə 1970-ci illərin sonlarında, Misirin İsraillə Camp David razılaşmalarından sonraki dövrünü xatırladır. O zaman da, İsraillə ərəb dünyası arasındakı münasibətlərin "normallaşması" genişmiqyaslı regional barışdan çox, iki qüdrətli dövlət (Misir və İsrail) arasındakı müqavilə ilə məhdudlaşmışdı. Səudiyyə Ərəbistanının indiki bəyanatı, yəni "müstəqil Fələstin dövlətinin qurulmasından asılılıq" o dövrdəki bir çox ərəb ölkəsinin mövqeyi ilə paralellik təşkil edir. Həmin dövrdə də Fələstin məsələsi regional uzlaşmanın mərkəzi bir şərti idi və Camp David razılaşmaları Fələstin problemini tam olaraq həll edə bilməmişdi.

O dövrki hadisələrdən çıxarıla biləcək əsas dərs budur ki, regional güclərin bir-biri ilə sülh və ya normal münasibətlər qurması üçün vacib olan məsələləri həll etmədən qismən nailiyyətlər əldə oluna bilər, lakin bu, ümumi region üçün sabit bir barış təmin etmir. Hazırkı vəziyyət isə daha mürəkkəb görünür, çünki "normallaşma" yalnız iki ölkə arasında deyil, bütün regionu əhatə edən bir proses olaraq nəzərdə tutulur və Fələstin məsələsi, o dövrə nisbətən daha kəskin formada, hər bir addımın önündə bir maneə kimi dayanır. Həmçinin, körfəz ölkələrinin rolunun artması və müxtəlif maraqların mövcudluğu bu prosesi daha da çətinləşdirir. Belə bir sual yaranır: indiki mürəkkəb regional dinamika və bir çox aktorun marağının toqquşması, keçmişdəki bir-iki dövlət arasındakı "normallaşma" təcrübəsindən nəticə çıxarmağı necə əngəlləyir?

Məqalədə Səudiyyə Ərəbistanının İsraillə münasibətlərin normallaşmasını müstəqil Fələstin dövlətinin qurulmasından asılı elan etməsi qeyd olunur. Bu, olduqca mühüm bir bəyanatdır və regionda diplomatik proseslərin gedişatını anlamaq baxımından diqqətəlayiqdir. Lakin, bu iddia Səudiyyə Ərəbistanının rəsmi xətti ilə tamamilə üst-üstə düşürmü, yoxsa bu, Fələstin dövlətinin qurulmasının bir şərt olaraq vurğulanmasıdır? Bəyanatın məhz hansı kontekstdə və kim tərəfindən verildiyinə dair əlavə məlumat və ya mənbə göstərilərsə, bu məsələnin daha dəqiq anlaşılmasına kömək olardı.

Məqalədə qeyd olunduğu kimi, Qəzzadakı hadisələr İsrailin regionda münasibətlərini normallaşdırma imkanlarını məhdudlaşdırır. Səudiyyə Ərəbistanının mövqeyi xüsusilə diqqətəlayiqdir, çünki Fələstin məsələsinin həlli olmadan tam normallaşmanın mümkün olmadığını vurğulayır. Bu vəziyyət, sadəcə İsrailin regional siyasəti deyil, həm də geniş mənada regionun inteqrasiyası və iqtisadi inkişafı baxımından da əhəmiyyət kəsb edir. Tarixən, Yaxın Şərqdəki siyasi gərginliklər, xüsusilə də fələstin-israil münaqişəsi, regionun iqtisadi potensialının tam reallaşmasının qarşısını alan əsas amillərdən biri olmuşdur. İctimaiyyətin, xüsusilə də ərəb ölkələrinin ictimai rəyinin bu məsələyə həssaslığı, hökumətlərin siyasətlərində də özünü göstərir. Bu durum, uzunmüddətli perspektivdə regional sabitlik və iqtisadi əməkdaşlığın inkişafı üçün mühüm bir maneə təşkil edir.

Əgər hər hansı bir regional transformasiya baş tutacaqsa, bu, yalnız siyasi deyil, həm də iqtisadi və sosial sahələrdə dərin dəyişiklikləri tələb edəcək. Belə bir şəraitdə, Qəzzadakı münaqişənin həllinə doğru atılacaq addımlar, regionda mövcud olan digər sosial-iqtisadi qeyri-bərabərlikləri aradan qaldırmaq üçün hansı əlavə tədbirləri tələb edəcək?

Məqalədə təsvir olunan regional normallaşma prosesinin Qəzza müharibəsi səbəbindən ləngiməsi, 1990-cı illərin əvvəllərində Oslo razılaşmalarından sonra Yaxın Şərqdə yaranan optimist mühitlə maraqlı bir ziddiyyət təşkil edir. O dövrdə İsrailin bir sıra ərəb dövlətləri ilə münasibətlərinin normallaşması üçün əhəmiyyətli addımlar atılmışdı və Fələstin məsələsinin həlli istiqamətində ümidlər artmışdı. Lakin sonrakı illərdə Fələstin-İsrail münaqişəsinin dərinləşməsi, intifadalar və qeyri-sabitlik bu prosesi dayandırdı.

Bu gün, Qəzzadakı humanitar böhran və mülki əhalinin böyük itkiləri regional səviyyədə İsrailə qarşı kəskin reaksiya doğurur. Səudiyyə Ərəbistanının mövqeyi, yəni müstəqil Fələstin dövlətinin yaradılması şərtini irəli sürməsi, 20 il əvvəl də mövcud olan bir arqumentin yenidən ön plana çıxmasıdır. O dövrdə də Fələstin məsələsinin həlli, İsrailin regionda tam qəbul edilməsi üçün əsas şərt kimi qabardılırdı.

Hazırkı vəziyyətin fərqi ondan ibarətdir ki, Qəzzadakı müharibənin miqyası və təsiri əvvəlkindən daha böyükdür. Həmçinin, regional güclər, xüsusilə Körfəz ölkələri, öz daxili ictimai rəylərini nəzərə almaq məcburiyyətindədir və Fələstin xalqına qarşı sərgilənən siyasətə qarşı təpki daha güclüdür. Bu, İsrailin diplomatik addımlarını atmaq istəyən dövlətlər üçün çətinləşdirir. Keçmiş təcrübə göstərir ki, Fələstin məsələsinin ədalətli həlli olmadan Yaxın Şərqdə davamlı sülh və normallaşma mümkün deyil. Bu gün də bu dərsin yenidən xatırlanması vacibdir.

Məqalədə qeyd olunur ki, "İsrailin region ölkələri ilə münasibətlərini normallaşdırma şansları getdikcə azalır." Bu iddia Qəzza müharibəsinin İsrailin regional münasibətlərinə təsirini vurğulayır. Lakin, "şansların getdikcə azalması" ifadəsinin dəqiq hansı göstəricilərə əsaslandığını anlamaq çətindir. Müxtəlif region ölkələrinin İsrailə qarşı mövqeləri fərqlidir və bəzi ölkələrlə münasibətlər hələ də tamamilə kəsilməmişdir. Məsələn, Misir və İordaniya kimi ölkələrlə diplomatik əlaqələrin davam etdiyi qeyd olunur. Belə bir iddia irəli sürülərkən, İsraildən başqa region ölkələrinin də İsraillə münasibətlərini normallaşdırmaqla bağlı fərqli baxış bucaqlarının olub-olmadığına dair əlavə məlumat və ya analitik dəstək olardısa, məqalə daha güclü olardı. Bu nisbətən mürəkkəb bir məsələdir və bu cür ümumi ifadənin hansı mənbələrə əsaslandığını bilmək maraqlı olardı.

Məqalədə qeyd olunan İsrailin region ölkələri ilə münasibətlərinin normallaşması prosesinin Gəzzadakı müharibə fonunda çətinləşdiyi fikri, 1990-cı illərin əvvəllərində Oslo razılaşmalarından sonra başlayan İsrail-Fələstin sülh prosesinin taleyini yada salır. O dövrdə də eyni ümidlər var idi ki, İsrailin fələstinlilərlə münaqişəsinin həlli digər ərəb dövlətləri ilə münasibətlərin tamamilə normallaşmasına gətirib çıxaracaq. Lakin, fələstinlilərin öz aralarındakı parçalanma və şiddətin artması bu prosesi dayanma nöqtəsinə gətirdi.

Hazırkı vəziyyətdə biz Səudiyyə Ərəbistanının "müstəqil Fələstin dövlətinin qurulmasından asılılıq" şərtini görürük ki, bu da o vaxtkı fələstinli liderlərin razılaşdırılmamış tələblərinə bənzəyir. O zaman da, bu gün olduğu kimi, regional qüvvələrin mövqeyi daxili fələstinli siyasətindən və onların öz aralarındakı razılaşmadan asılı idi.

Əsas fərq isə Gəzzada baş verən müharibənin miqyası və miqyası ola bilər. O vaxtkı insidentlərdən fərqli olaraq, bu müharibə daha böyük bir fəlakətə səbəb olub və insan itkiləri daha kütləvidir. Bu, ərəb dünyasında İsrailə qarşı olan qəzəbi daha da artırıb və normallaşma üçün əsaslı maneələr yaradıb. Keçmişdən çıxarılan dərs isə odur ki, İsrailin regional qonşuları ilə münasibətlərinin "normallaşması" heç vaxt sırf iki tərəfli siyasi sazişlərdən ibarət olmamışdır; bu, həmişə Fələstin məsələsinin daxili dinamikası və ərəb dünyasının ortaq maraqları ilə sıx bağlı olmuşdur. Bu gün də bu əsas mexanizm dəyişməyib, lakin müharibənin öz kəskinliyi bu mexanizmi daha da mürəkkəbləşdirir.

Məqalədə Qəzzadakı müharibənin İsrailin regional münasibətlərinin normallaşmasına mənfi təsiri haqqında verilən məlumatlar diqqətəlayiqdir. Xüsusilə, Səudiyyə Ərəbistanının Fələstin dövlətinin qurulması şərtini irəli sürməsi, bu məsələnin hələ də mərkəzi bir problem olaraq qaldığını göstərir. Lakin, bu mövqeyin regionun təhlükəsizlik və iqtisadi maraqları ilə necə uzlaşdığı barədə daha dərin bir təhlil görmək istərdim. Məqalədə, İsrailin qeyri-müəyyənlik şəraitində regional sabitlik üçün hansı digər strateji addımları atabilecəyi, ya da bəzi region ölkələrinin mövqeyini dəyişməsinə təsir edə biləcək faktoringlər barədə hansı analizlərin aparıldığı araşdırılmamışdır.

Məqalədə İsrailin region ölkələri ilə münasibətlərinin Qəzzada baş verən müharibə fonunda "normallaşma" şanslarının azaldığı qeyd olunur. Səudiyyə Ərəbistanının müstəqil Fələstin dövlətinin qurulmasını normallaşma üçün şərt kimi irəli sürməsi, eləcə də İordaniya, Misir və bəzi Körfəz ölkələrinin mövqeyi, həm də İsrailin təkcə Fələstin məsələsi deyil, ümumilikdə regionda apardığı siyasətlərin nəticəsini əks etdirir.

Bu vəziyyəti, daha əvvəl 2020-ci ildə Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Bəhreyn, Sudan və Mərakeşin İsraillə Abraham Razılıqları çərçivəsində münasibətlərini normallaşdırması ilə müqayisə etmək yerinə düşər. O dövrdə bu razılıqlar Yaxın Şərqdə yeni bir diplomatik dönəmin başlanğıcı kimi qiymətləndirilirdi və xüsusilə də "normallaşma"nın əsasən iqtisadi və təhlükəsizlik məsələləri üzərində qurulduğu görünürdü. Lakin Qəzzadakı son hadisələr göstərir ki, fələstinlilərin hüquqları və ədalətli həll axtarışı məsələsi regionun sosial-siyasi strukturunda hələ də mərkəzi rol oynayır.

Maraqlıdır ki, Abraham Razılıqlarını imzalayan bəzi ölkələr də hazırkı vəziyyətdə İsraildən daha sərt mövqe sərgiləyir. Bu durum, regional dinamikaların nə qədər çevik olduğunu və münaqişənin adi diplomatik münasibətlərdən daha dərin səbəblərə dayandığını göstərir. Belə bir şəraitdə, İsrailin gələcək regional inteqrasiya strategiyasının Fələstin məsələsinə yanaşmasından asılı olub-olmayacağı, yoxsa region ölkələri tərəfindən Fələstin probleminin həlli "tələbi"nin özünün müvəqqəti bir təsir olduğu barədə nə düşünürsünüz?

Məqalədəki qeyd, Qəzzadakı hərbi əməliyyatların İsrailin region ölkələri ilə normal münasibətlər qurma potensialına mənfi təsirini vurğulayır. Səudiyyə Ərəbistanının müstəqil Fələstin dövlətinin qurulması şərtini irəli sürməsi, bu məsələnin İsraillə əlaqələrin normallaşmasında mərkəzi bir rol oynadığını göstərir. Bu vəziyyət, uzunmüddətdə Yaxın Şərqdə sabitliyin təmin edilməsi üçün qalıcı siyasi həllərin vacibliyini bir daha önə çəkir. Regional iqtisadi inteqrasiya və ticarət əlaqələrinin genişlənməsi potensialının da, bu siyasi qeyri-müəyyənlik fonunda məhdudlaşdığı qeyd edilə bilər. Əgər Fələstin probleminin həlli üçün əhəmiyyətli addımlar atılmazsa, regionda diplomatik müstəvidə inkişafın mövcud tempini qorumaq nə qədər mümkündür?

Məqalədə toxunulan məqam, xüsusilə də İsrailin region ölkələri ilə münasibətlərinin "normallaşması" məsələsi, diqqətəlayiqdir. Bu kontekstdə 1979-cu il Camp David sülh sazişindən sonrakı Misir-İsrail münasibətlərini xatırlamaq yerinə düşər. O dövrdə də Misir, İsraillə diplomatik əlaqələr quran ilk ərəb dövləti olmaqla, regionda müəyyən bir "normallaşma" prosesini başlatma cəhdi göstərmişdi. Lakin bu, digər ərəb ölkələri tərəfindən geniş şəkildə qəbul edilmədi və Fələstin məsələsi hələ də həllini tapmamışdı.

Maraqlıdır ki, o dövrdə də regional siyasət Fələstin məsələsinin həllindən asılı idi, necə ki, bu gün də Səudiyyə Ərəbistanı kimi əsas oyunçular tərəfindən vurğulanır. Bu, Fələstin probleminin, İsraillə digər regional dövlətlər arasındakı münasibətlərin "normallaşması" üçün bir ön şərt olaraq qalmasının tarixi bir təkrarlamasıdır.

Bu paralel bizə bir dərsin nəticəsinə gətirə bilər: Fələstin probleminin həllinə dair irəliləyiş olmadan, İsraillə region ölkələrinin genişmiqyaslı "normallaşması" çətin və ya mümkünsüz görünür. Belə ki, hazırkı vəziyyətin fərqi ondadır ki, Qəzzadakı müharibənin miqyası və humanitar fəlakəti, həmçinin bununla bağlı beynəlxalq ictimai rəyin kəskinləşməsi, 1970-ci illərin sonundakı vəziyyətdən daha böyük bir fərq yaradır. Həmçinin, Səudiyyə Ərəbistanı kimi qüdrətli dövlətlərin təsir dairəsi də hazırda daha genişdir. Bu amillər regionda diplomatik cəhdlərin nəticəsini daha da mürəkkəbləşdirə bilər.

Məqalədə qeyd olunur ki, "İsrailin region ölkələri ilə münasibətlərini normallaşdırma şansları getdikcə azalır". Qəzzadakı müharibənin bu azalmaya birbaşa səbəb olduğu vurğulanır. Lakin, bu "şansların azalması"nın dərəcəsi və digər region ölkələrinin İsraillə münasibətlərini normallaşdırma mövqeylərinin müxtəlifliyini nəzərə alsaq, bu iddia bir qədər ümumiləşdirilmiş görünür. Məsələn, bir sıra ölkələr hələ də müəyyən dərəcədə diplomatik və ya iqtisadi əlaqələrini davam etdirə bilər. Bu "azalma"nın konkret göstəriciləri və ya bu mövzuda aparılmış təhlillər haqqında daha ətraflı məlumat olsaydı, iddia daha aydın olardı. Bəzi ölkələrin mövqeyi digərlərindən fərqlənirsə, bu fərqliliklər nəzərə alınırmı?

Məqalə, Qəzzadakı müharibənin İsrailin regional münasibətlərini necə mənfi təsir etdiyini vurğulayır. Bu qeyd olunan "normallaşma şanslarının azalması" təkcə diplomatik deyil, həm də iqtisadi əməkdaşlıq və inteqrasiya perspektivləri baxımından da böyük əhəmiyyət kəsb edir. Region ölkələrinin fələstinli məsələsinə verdiyi prioritet, xüsusilə də Səudiyyə Ərəbistanının müstəqil Fələstin dövlətinin qurulmasını normallaşmanın ilkin şərti kimi qeyd etməsi, uzunmüddətli iqtisadi investisiya və ticarət əlaqələrinin inkişafı üçün də bir maneə təşkil edir. Əgər bu münaqişənin həlli istiqamətində real addımlar atılmazsa, regionun ümumi iqtisadi tərəqqisi və xüsusilə yenilikçi texnologiya və enerji sektorlarındakı potensial əməkdaşlıqlar uzun müddət gecikə bilər. Bu cür fonda, diplomatik gərginliklərin davam etməsi, Yaxın Şərqdəki qeyri-sabitliyi dərinləşdirərək xarici investisiyaları daha da azaldacaq. Belə bir şəraitdə, uzunmüddətdə region ölkələri iqtisadi cəhətdən daha mərkəzləşmiş, yəni İsrailin təsir dairəsinə daxil olmayan, lakin özləri arasında güclü iqtisadi bağlar quran bir modelə necə nail ola bilərlər?

Məqalə, Qəzzadakı hadisələrin İsrailin regional münasibətlərini necə mənfi təsir etdiyinə dair əhəmiyyətli bir təhlil təqdim edir. Səudiyyə Ərəbistanının mövqeyi və digər ölkələrin İsrailə qarşı sərt reaksiyaları bu təsirin aydın göstəricisidir.

Bununla belə, regionda İsrailin mövqeyini "normal" hesab etmək olarmı, sualı müzakirə edilərkən, münaqişənin qlobal təsirlərini də nəzərə almaq lazımdır. Beynəlxalq ictimaiyyətin, xüsusilə də Qərb dövlətlərinin İsrailə qarşı müxtəlif reaksiyaları, hansı ki, hər zaman yekdillik göstərmir, regionda mövcud olan siyasi dinamikanı daha da mürəkkəbləşdirir. Məsələn, Birləşmiş Ştatların İsrailə verdiyi davamlı dəstək, regional tərəflərin İsrailə münasibətinə necə təsir edir və bu dəstək "normal" bir xarici siyasət strategiyasının bir parçası kimi necə qəbul olunur? Bu kontekstdə, Fələstin məsələsinin həlli İsrailin regional münasibətlərinin normallaşması üçün yeganə şərt olub-olmadığını da dərinləşdirmək lazımdır.

Məqalənin İsrailin regionla münasibətlərinin Qəzzadakı müharibə səbəbindən çətinləşdiyinə dair təhlili doğrudur. Region ölkələrinin Fələstin dövlətinin qurulmasını əlaqələrin normallaşması üçün şərt olaraq irəli sürməsi də başa düşüləndir. Lakin, hər bir ölkənin öz milli maraqları və strategiyası var. Məqalədə isə bu ölkələrin hər birinin Fələstin məsələsinə münasibətinin qeyd-şərtsiz eyni olduğu qəbul edilir. Bəs, Fələstin məsələsinin həllindən asılı olmayaraq, bəzi ərəb ölkələrinin İsraillə müəyyən səviyyədə təhlükəsizlik və ya iqtisadi maraqlar naminə əməkdaşlıq etmək üçün gizli və ya açıq arqumentləri ola bilməzmi? Və bu cür fərqli yanaşmaların regionda qeyri-stabillik fonunda əlaqələri hansı şəkildə formalaşdıracağını daha dərin analiz etmək olmazdımı?

Məqalədə qeyd edildiyi kimi, Qəzzadakı münaqişənin Səudiyyə Ərəbistanı kimi əsas regional oyunçuların İsraillə münasibətləri normallaşdırmaq mövqeyinə təsiri gözləniləndir. Səudiyyə Ərəbistanının Fələstin dövlətinin qurulmasını irəli sürməsi, bu məsələnin regionda yalnız geosiyasi deyil, eyni zamanda uzunmüddətli sosial-iqtisadi təsirlərə malik olduğunu göstərir. Belə ki, regionda baş verən gərginliklər və münaqişələr, təkcə siyasi sabitliyi pozmaqla qalmır, eyni zamanda beynəlxalq investisiyalar, turizm və ticarət kimi mühüm iqtisadi sahələrə də mənfi təsir göstərir. Bu durum, region ölkələrinin daxili iqtisadi inkişaf strategiyalarını yenidən nəzərdən keçirməsinə və qeyri-sabitlik dövründə iqtisadi dayanıqlılıqlarını təmin etmək üçün alternativ yollar axtarmasına səbəb ola bilər.

Bu kontekstdə, regionda uzunmüddətli sülhün bərqərar olunması istiqamətində atılacaq addımlar, yalnız siyasi danışıqlarla məhdudlaşacaq, yoxsa eyni zamanda iqtisadi əməkdaşlıq və inteqrasiya mexanizmlərini də əhatə edəcəkmi?

Məqalədə Qəzzada gedən müharibənin İsrailin region ölkələri ilə münasibətlərini normallaşdırma şanslarına təsiri vurğulanır. Bu vəziyyət mənə 1990-cı illərin əvvəllərində Oslo razılaşmalarından sonra İsrail ilə bəzi ərəb ölkələri arasında başlayan normallaşma prosesini xatırladır. Həmin dövrdə Fələstin məsələsinin həlli istiqamətində atılan addımlar regionda yeni bir diplomatik atmosfer yaratmışdı. Lakin, sonrakı illərdə İsrailin Fələstin torpaqlarındakı siyasəti, o cümlədən yeni yəhudi qəsəbələrinin salınması, bu prosesi ləngitmiş və hətta bəzi ölkələrlə münasibətlərin kəsilməsinə səbəb olmuşdu.

Hazırkı vəziyyətdə Qəzzadakı müharibənin miqyası və hərbi əməliyyatların şiddəti fərqlidir. Bu dəfə Fələstin tərəfindən qaldırılan "müstəqil Fələstin dövləti" tələbi, xüsusən Səudiyyə Ərəbistanı kimi böyük regional güclər tərəfindən daha qəti şəkildə dilə gətirilir. Bu, keçmişdəkindən daha güclü bir şərt kimi ortaya çıxır. Həmçinin, Körfəz ölkələrinin ərəb "yoldaşları" ilə bərabər şəkildə mövqe bildirməsi, regionda birliyin daha güclü olduğunu göstərir. Bu mənada, keçmiş təcrübədən çıxarılan dərslər, sülh prosesinin yalnız hərbi deyil, həm də diplomatik və humanitar aspektləri nəzərə alaraq, uzunmüddətli və sabitlik yaratmaqla davam etməli olduğunu göstərir. Yəni, Fələstin probleminin ədalətli həlli olmadan, İsrailin regionda tamamilə "normal" qəbul edilməsi çətin olaraq qalacaq.

Məqalənin İsrailin region ölkələri ilə münasibətlərinin normallaşması şanslarının azaldığına dair arqumenti ilə razılaşıram. Qəzzadakı hazırki vəziyyət şübhəsiz ki, diplomatik cəhətdən çətinliklər yaradır. Lakin, gəlin məsələnin digər bir tərəfini də nəzərə alaq. İsrailin uzun müddətdir davam edən münaqişəyə baxmayaraq, Bəhreyn və BƏƏ kimi bəzi ərəb dövlətləri ilə "İbrahim razılaşmaları" çərçivəsində münasibətlərini normallaşdırması, bununla belə diplomatik əlaqələri olan Misir və İordaniya kimi ölkələrlə müəyyən səviyyədə əməkdaşlığı qoruyub saxlaması, bu normallaşma prosesinin heç də tamamilə dayanmadığını göstərir. Səudiyyə Ərəbistanının mövqeyini nəzərə alsaq da, bu ölkənin də daxili siyasi dinamikası və regional təsirləri fonunda İsraillə münasibətlərini tamamilə kəsməsinin özü üçün hansı nəticələrə gətirə biləcəyi sual doğurur. Fələstin məsələsinə yanaşmada fikir ayrılıqlarına baxmayaraq, bəzi regional aktorların İsraillə müəyyən dialoqunu davam etdirməyə maraqlı olması, ümumiyyətlə, regionun gələcək sabitliyi və təhlükəsizliyi baxımından hansı rolları oynaya bilər?

Məqalədə qeyd olunduğu kimi, Qəzzadakı müharibənin İsrailin region ölkələri ilə münasibətlərinin normallaşması potensialına təsiri, əslində, münaqişənin dərinləşən humanitar və sosial nəticələrinin daha geniş bir göstəricisidir. Səudiyyə Ərəbistanının müstəqil Fələstin dövlətinin qurulması şərtini irəli sürməsi, uzun müddətdir ki, diplomatik gündəmdə olan iki dövlətli həllin bu müharibə fonunda daha da çətinləşdiyini göstərir. İordaniya və Misir kimi regionda İsraillə uzunmüddətli diplomatik əlaqələri olan ölkələrin də mövqeyinin bu qədər kəskinləşməsi, müharibənin regionda sosial və siyasi mənzərəni necə dəyişdiyinin əlamətidir.

Bu vəziyyəti əvvəlki illərlə müqayisə etdikdə, əvvəllər "Abraham Sazişləri" kimi addımlarla qismən normallaşan əlaqələrin, indi böyük ölçüdə dayandığını və hətta geri getdiyini görürük. Halbuki, bəzi prior addımların atıldığı dövrdə, Fələstin məsələsi tam olaraq həll olunmamışdı, lakin regionda əsas diqqət iqtisadi əməkdaşlıq və texnologiya transferi kimi məsələlərə yönəldilmişdi. Bu gün isə humanitar böhran və bununla bağlı ictimai təzyiq, iqtisadi və təhlükəsizlik amillərini ikinci plana atır. Digər tərəfdən, son illərdə bir çox Avropa ölkəsinin də Yaxın Şərqə münasibətində iqtisadi və enerji məsələləri ön plana çıxsa da, Fələstin problemi hər zaman bir dipqram məsələ olaraq qalmaqdadır. Belə bir şəraitdə, region ölkələrinin müharibəyə reaksiyası, sadəcə siyasi deyil, eyni zamanda beynəlxalq ictimaiyyətin vicdanı ilə bağlı bir məsələyə çevrilir.

Qəzzadakı müharibənin İsrailin regional inteqrasiya cəhdlərinə bu qədər mənfi təsir göstərdiyi bir vəziyyətdə, İsrailin uzunmüddətli təhlükəsizliyini və regionda qəbul edilməsini təmin etmək üçün hansı yeni strategiyalar mənimsəməsi daha məqsədəuyğun olardı?

Məqalədəki Qəzzadakı müharibənin Yaxın Şərqdəki İsrail ilə münasibətlərə təsiri barədəki təhlil, ilk baxışdan 1990-cı illərin əvvəllərində, Sovet İttifaqının dağılması və o dövrki Yaxın Şərq sülh prosesinin dinamikasını xatırladır. O zaman da, regional sabitlik İsrail-Fələstin münaqişəsinin həlli ilə əsaslı şəkildə əlaqələndirilirdi. O dövrki danışıqlar prosesi, bəzən irəliləyiş əldə etsə də, Fələstin tərəfinin legitim hüquqları və təhlükəsizlik məsələləri tam təmin olunmadığı üçün son nəticədə dayandı. Bu, regionda "normal" münasibətlər qurulmasının, yalnız İsrailin öz təhlükəsizlik maraqlarının deyil, eyni zamanda Fələstin xalqının da hüquqlarının tanınmasından asılı olduğunu göstərirdi.

Hazırkı vəziyyətdə isə, Qəzza müharibəsinin şiddəti və humanitar böhranın dərinliyi, keçmişdəki münaqişələrdən fərqli olaraq, diplomatik münasibətlərin normallaşmasını daha da çətinləşdirən bir amildir. Səudiyyə Ərəbistanının Fələstin dövlətinin qurulmasını tələb etməsi kimi mövqelər, əslində bu məsələnin həll olunmadan regional diplomatiyanın tam irəliləməyəcəyi fikrini təsdiqləyir. İordaniya və Misir kimi ölkələrin, İsrail ilə diplomatik əlaqələrə malik olmalarına baxmayaraq, Qəzzadakı vəziyyətə göstərdikləri narahatlıq, bu ölkələrin də daxili ictimaiyyətlərinin təzyiqi altında olduğunu göstərir. Bu, keçmişdəki daha məhdud regional reaksiyalardan fərqlənir. Buradan çıxarıla biləcək ən böyük dərs, İsrailin regionda uzunmüddətli qəbulu və sabitlik, yalnız iki dövlətli həllin fundamental prinsiplərinə əsaslanaraq, Fələstin məsələsinin ədalətli şəkildə həll edildiyi təqdirdə mümkün ola bilər. Hazırkı müharibə, bu həlli axtarmaqdan daha çox, regional gərginlikləri dərinləşdirməkdədir.

Məqalədə Qəzzadakı müharibənin İsrailin regional münasibətlərinə təsiri vurğulanır. Səudiyyə Ərəbistanının mövqeyi, yəni müstəqil Fələstin dövlətinin qurulmasının "normal" münasibətlər üçün şərt olması, bu məsələnin uzun müddətdir davam edən "Fələstin problemi" ilə necə qırılmaz şəkildə bağlı olduğunu göstərir. Lakin bu durumun, regionda iqtisadi inteqrasiya və ticarət əlaqələrinin artırılması istiqamətində mövcud olan ümumi tendensiyalarla ziddiyyət təşkil etdiyini də qeyd etmək lazımdır. Bəs, davamlı sülhün təmin edilməsində və İsrailin regional mənzərədə "normal" bir rol oynamasında, yalnız siyasi həllərlə yanaşı, region dövlətlərinin birgə iqtisadi inkişaf layihələrinə cəlb edilməsi nə dərəcədə təsirli ola bilər?

Müəllifin vurğuladığı kimi, Qəzza münaqişəsinin kəskinləşməsi İsrailin region ölkələri ilə münasibətlərinin normallaşması prosesinə şübhəsiz ki, mənfi təsir göstərir. Xüsusilə Səudiyyə Ərəbistanı kimi mühüm regional güclərin müstəqil Fələstin dövlətinin yaradılması şərtini qoyması, bu məsələnin həlli üçün hələ də uzun bir yolun olduğunu göstərir. Lakin bu vəziyyəti yalnız cari hərbi münaqişənin birbaşa nəticəsi kimi dəyərləndirmək olar, yoxsa bu, daha dərin, uzunmüddətli bir sosial tendensiyanın təzahürüdür? Regionda artan mühafizəkarlaşma meylləri və ictimai rəyin siyasi liderlik üzərindəki artan təzyiqi, İsrail ilə normal münasibətlərin qurulmasını daha da çətinləşdirirmi? Gələcəkdə bu regional qeyri-sabitlik fonunda, Fələstin məsələsinin həlli üçün tərəflər arasında hansı yeni diplomatik mexanizmlər və ya vasitəçilik səyləri effektiv ola bilər?