İslamabad, Pakistan – Yeni daşqınlar dalğası, musson yağışları və tufanlar Pakistanı xarabalığa çevirərkən, İqbal Solangi cənub sahilində yerləşən Kəraçi şəhərindəki kiçik evində oturub, doğmalarını, torpaqlarını və mal-qaralarını itirənlərin ağrısını yaşayır.
İyunun sonlarından etibarən, adətən olduğundan daha şiddətli musson yağışları, ardınca gələn daşqınlar və torpaq sürüşmələri 800-dən çox insanın ölümünə səbəb olub, ən azı 7225 evi zədələyib və 5500-dən çox mal-qaranı məhv edib. Ölkə boyunca əkin sahələrinə də geniş ziyan dəyib.
Sel fəlakətinin dəqiq səbəbi hələ müəyyən edilməsə də, iqlım dəyişikliyi də daxil olmaqla bir neçə faktor bu hadisəyə töhfə vermiş ola bilər. Pakistan bu dəyişiklikdən ən çox təsirlənən ilk 10 ölkədən biridir, lakin qlobal emissiyaların 1 faizindən azına səbəb olur.
Solangi 2022-ci ildə iqlım dəyişikliyi səbəbindən əkinçilikdən məcburi ayrılığına son qoymuşdu, lakin 2010 və 2012-ci illərdəki daşqınlardan sonra üçüncü dəfə selə görə düyü məhsulunu itirdi və yenidən böyük borc bataqlığına düşdü.
2012-ci ildə o, Sind və Bəlucistan əyalətlərinin sərhədindəki kiçik bir kənddən Kəraçiyə köçmüşdü, çünki iqlım dəyişikliyi onun əcdadlarının peşəsini qeyri-davamlı hala gətirmişdi. Bu köç üç onillik əkinçilik fəaliyyətinə müvəqqəti son qoydu.
Solangi Əl-Cəzirəyə verdiyi açıqlamada, 33 milyon insanı təsir edən və 4 milyon hektar əkin sahəsini su altında qoyan 2022-ci ilin sel fəlakətindən danışarkən dedi: “Evim və torpağım su altında qalanda, hər şeyin yuyulub getdiyini yüksəkdən seyr edərkən, bir daha bu işə qayıtmayacağıma qərar verdim.”
2025-ci ildə nəşr olunan İqlim Dərəcəsi İndeksi hesabatı, 2022-ci il məlumatlarına əsaslanaraq Pakistanı ən çox təsirlənən ölkələr siyahısında ilk yerə qoydu. Həmin vaxt baş verən genişmiqyaslı sel suları ölkənin təxminən üçdə birini su altında qoymuş, 1700-dən çox insanın ölümünə səbəb olmuş, 14,8 milyard dollar dəyərində ziyan vurmuş, habelə 15,2 milyard dollar iqtisadi itkilərə gətirib çıxarmış və doqquz milyon insanı yoxsulluğa sürükləmişdi.
Avqust ayında Pakistanın Dawn qəzeti yazırdı: “Bu günkü Pakistanda musson gözəllik və yenilənmə simvolundan xaos və ümidsizliyin xəbərçisinə çevrilib. Bir vaxtlar həyəcanla gözlənilən şey indi qorxu ilə qarşılanır.”
Keçən il daha çox sel hadisəsi minlərlə insanı təsir etdi, istilik dalğası isə təxminən 600 nəfərin ölümünə səbəb oldu. Temperaturların tədricən artması Pakistandakı 13.000-dən çox buzlağın əriməsinə də səbəb olur, bu da daşqınlar, infrastrukturun zədələnməsi, insan və torpaq itkisi, icmalara təhdid və su qıtlığı riskini artırır.
Pakistan Statistika Bürosunun (PBS) məlumatına görə, kənd təsərrüfatı Pakistan iqtisadiyyatının əsas təşkilatçılarından biri olaraq qalır və ümumi daxili məhsulun (ÜDM) təxminən 24 faizini təşkil edir. Təxminən 40 milyon insanın dolanışığı da kənd təsərrüfatı ilə bağlıdır, bu sektor işçi qüvvəsinin 37 faizindən çoxunu təmin edir.
Bu ilin əvvəlində Əl-Cəzirəyə verdiyi müsahibədə Pakistanın iqlım dəyişikliyi naziri buzlaqların çay və kanal şəbəkələrinə təsirinin “Pakistanın kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatı üçün fəlakətli nəticələr verəcəyini” xəbərdar etdi.
Musadiq Malik dedi: “Bu insanlar [kənd təsərrüfatında işləyənlər] heç bir iqtisadi təhlükəsizliyə malik deyillər və indiki iqtisadi inkişaf mərhələmizi nəzərə alsaq, bu gur axınlar infrastrukturumuzu dağıdıb kənd təsərrüfatı torpaqlarını viran etsə, hökumət belə böyük bir əhali seqmentini təmin etmək imkanına malik deyil. Yalnız iqtisadi və kənd təsərrüfatı baxımından, potensial dağıntı böyükdür.”
Bu il kənd təsərrüfatı sektoru cüzi 0,6 faiz artım göstərdi ki, bu da 2 faiz hədəfindən xeyli azdır və keçən il elan edilmiş 6,4 faiz artımından xeyli aşağıdır.
Nature jurnalında dərc olunmuş yeni bir araşdırma göstərir ki, Pakistanın İndus düzənliyi 1950-2012-ci illər arasında 19 sel fəlakəti yaşayıb, bu da təxminən 600.000 kvadrat kilometr ərazini əhatə edib, 11.239 insanın ölümünə səbəb olub və 39 milyard dollardan çox iqtisadi ziyan vurub. Bu hadisələrin yarısı 2000-ci ildən sonra baş verib.
PBS-in paylaşdığı rəqəmlər son bir neçə ildə Pakistan üzrə əkin sahələrinin sayında artım olduğunu göstərir: 2010-cu ildə 8,6 milyondan keçən il 11,7 milyona yüksəlib, bu artım Pəncab istisna olmaqla bütün əyalətlərdə müşahidə olunub. Lakin yağış rejimindəki dəyişikliklər də fermerlərə böyük təsir göstərib.
İqlim Dəyişikliyinin Təsirləri və Fermerlərin Mübarizəsi
Şimal-qərbdəki Xayber Paxtunxva əyalətində Bəşarət Camal hələ də torpağını becərir, lakin deyir ki, son on ildə quraqlıqlar səbəbindən məhsulu demək olar ki, yox olub.
Camal gəlirini artırmaq üçün kiçik bir bizneslə məşğul olur, lakin kənd təsərrüfatı təcrübələrindən uzaqlaşmanın bölgəni ikiqat təhlükəyə atdığını izah edir. Gəlir və məhsul əhəmiyyətli dərəcədə azalıb, bir çox fermer iş üçün şəhər mərkəzlərinə köçüb. Bundan əlavə, bəzi fermerlər indi mal-qaraya sahibdirlər ki, bu da yem qıtlığı səbəbindən qorunmayan məhsulları məhv edir.
Pakistanın 2024-25-ci illər İqtisadi İcmalına görə, buğda və pambıq kimi əsas məhsullar 13,5 faiz azalaraq, ümumi ÜDM artım tempini 0,6 faiz məhdudlaşdırıb.
Əkinçilik: Təbiətlə Ququşmaq kimi
Pakistanın ən böyük əyaləti olan Bəlucistanda fermer Məhəmməd Haşim üçün qeyri-sabit hava şəraitində əkinçilik, tez-tez baş verən daşqınlar və quraqlıqlar səbəbindən dəfələrlə köç etməyə məcbur etdiyi üçün “təbiətlə ququşmaq kimi”dir.
O, “məhsullarımızın ilbəil quruyub məhv olmasını köməksizcə seyr etməsinə” baxmayaraq, əkinçilikdə davam edib.
Haşim dedi: “On il əvvəl sağ qalmaq üçün əcdadlarımızın torpağını tərk edib köçməkdən başqa seçimimiz yox idi. Sonra 2022-ci ilin dağıdıcı sel hadisələri gəldi. Yenidən qurduğumuz hər şey yuyulub getdi. Tarlalarımız yenidən məhv oldu. Gələn il yenidən köçdük. Bir müddətlik sakitlik tapdıq.
“Fermamda və bir dükanında işləyirdim. Uşaqlarımız məktəbə qayıtmışdı və həyat normal görünməyə başlamışdı.”
Miqrasiya Siyasəti İnstitutunun məlumatına görə, 2022-ci il daşqınları səbəbindən səkkiz milyondan çox insan, o cümlədən torpaqlarından əl çəkərək şəhərlərə köçən fermerlər yerindən didərgin düşdü.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramının (UNDP) 2022-ci il sel fəlakəti ilə bağlı hesabatında deyilirdi: “2022-ci il Pakistan üçün kritik, çətin bir il olaraq xatırlanacaq, makroiqtisadi və maliyyə problemləri artacaq, ən həssas təbəqələrə təsir edən yaşayış xərcləri böhranı və təhdidləri iqlimin dəyişməsi ilə daha da artırılan fəlakətli sel hadisələri.”
Lakin az sonra quraqlıq onu yenidən köçməyə məcbur etdi, amma “vəziyyət heç vaxt olmadığı qədər pisdir”.
“Bir il sel, növbəti il quraqlıq,” deyən Haşim, bu tendensiya davam edərsə, onun əkinçilik günlərinin bitəcəyini əlavə etdi.
Oxucu Şərhləri
Şərh Yaz