Ağ Evin Planları və Ukraynanın Mövqeyi
ABŞ-ın Zelenskini rəsmi olaraq Alyaskaya dəvət edib-etmədiyi sualına Ağ Evin yüksək səviyyəli rəsmisi belə cavab verib: "Prezident hər iki liderlə üçtərəfli zirvə keçirməyə açıqdır. Hazırda Ağ Ev diqqətini prezident Putinin tələb etdiyi ikitərəfli görüşün planlaşdırılmasına yönəldib."
Ukrayna hökuməti nəşrin şərh tələbinə cavab verməyib.
Trampın Şərtlərinin Dəyişməsi
ABŞ prezidenti Donald Tramp cümə günü bildirdi ki, avqustun 15-də Alyaskada Putinlə görüşəcək və bu ölkədə atəşkəs əldə etməyə çalışır. Ağ Ev əvvəlcə Tramp ilə Rusiya liderinin görüşü üçün Putinin Zelenski ilə görüşməsini ilkin şərt kimi irəli sürmüşdü, lakin Tramp sonradan bunun ilkin şərt olmadığını dedi.
Zelenski Alyaskaya getsə belə, Putinin eyni otaqda olub-olmayacağı dəqiq deyil, - məsələdən xəbərdar olan mənbə bildirib.
Bu ölkədəki müharibəni bitirmək üçün diplomatiya fəaliyyəti, Trampın xüsusi nümayəndəsi Stiv Vitkofun Moskvada Putinlə görüşməsindən sonra sürətləndi. Bu görüş, prezidentin Rusiya liderinin atəşkəsi qəbul etməsi, ya da yeni sanksiyalarla üzləşməsi üçün müəyyən etdiyi cümə günündəki son tarixdən əvvəl baş verib.
Putin hələ atəşkəsi qəbul etməyib, lakin Rusiyanın geniş bir hissəsini əlində saxlamasına icazə verəcək bir saziş layihəsi təklif edib. Zelenski isə şənbə günü verdiyi sərt açıqlamada, ukraynalıların "ərazilərini işğalçılara verməyəcəyini" bildirib.
Alyaska Zirvəsinin Simvolik və Diplomatik Əhəmiyyəti
ABŞ prezidenti Donald Tramp ilə Rusiya prezidenti Vladimir Putinin avqustun 15-də Alyaskada keçirəcəyi zirvə, iki ölkə münasibətləri baxımından güclü simvollar daşıyır. Alyaska 1867-ci ildə ABŞ tərəfindən Rusiyadan satın alınmışdı; bu tarixi bağ, rus milliyyətçilərinin zaman-zaman "geri almaq" çağırışları ilə gündəmə gəlir. ABŞ-ın indiyədək Rusiyanı və Putini diplomatik olaraq təcrid etməsindən sonra, "Alyaskaya xoş gəlmisiniz" mesajı, Vaşinqtonun Moskvaya qapı açdığı anlamına gəlir. Görüşün ABŞ ərazisində keçirilməsi, güc balansı və diplomatik jest baxımından da diqqət çəkir. Rusiya tərəfinin ikinci bir zirvəni Moskvada keçirmək istəyi və Arktika bölgəsində əməkdaşlıq təklifləri, Alyaska zirvəsinin yalnız diplomatik deyil, geostrateji və iqtisadi maraqlar baxımından da strateji bir başlanğıc ola biləcəyini göstərir.
Beynəlxalq Sərhədlər və Avropanın Təzyiqi
ABŞ prezidenti Donald Tramp cümə günü, "Rusiya və Ukrayna arasında hər iki tərəfin də faydasına olacaq bir ərazi mübadiləsi olacaq" deyib. Zelenski və Avropalı müttəfiqləri isə ərazi verməyin yalnız Rusiya təcavüzünü təşviq edəcəyini bildiriblər.
İdarə rəsmiləri şənbə günü, mümkün bir atəşkəsə Kiyev hökuməti və Avropa liderlərindən dəstək təmin etmək üçün işlər görüblər.
Avropa liderləri şənbə günü etdikləri ortaq açıqlamada, Tramp-Putin görüşünü məmnuniyyətlə qarşıladıqlarını, lakin Rusiyaya təzyiq edilməsi və Ukrayna ilə Avropanın təhlükəsizlik maraqlarının qorunması lazım olduğunu vurğuladılar.
Açıqlamada bu ifadələr yer alıb: "Beynəlxalq sərhədlərin zorla dəyişdirilə bilməyəcəyi prinsipə bağlıyıq. Müzakirələrin başlanğıc nöqtəsi mövcud cəbhə xətti olmalıdır."
Fransa, İngiltərə, İtaliya, Almaniya, Polşa və Finlandiya liderləri ilə Avropa Komissiyası sədri Ursula fon der Leyenin imzasını daşıyan açıqlamada, mənalı müzakirələrin yalnız bir atəşkəs və ya toqquşmaların azalması çərçivəsində aparıla biləcəyi və "bu ölkədəki sülh yolunun Kiyev olmadan qərarlaşdırıla bilməyəcəyi" qeyd edilib.
Zelenski, Kiyevin "Avropa liderlərinin açıqlamasını dəyərli saydığını və tamamilə dəstəklədiyini" söyləyib.
Bazar günü X platformasında etdiyi paylaşımda bu ifadələri istifadə edib: "Müharibənin sonu ədalətli olmalı və bu gün Ukraynada sülh üçün bizimle və xalqımızla birlikdə olan hər kəsə minnətdaram. Kiyev Avropa millətlərimizin həyati təhlükəsizlik maraqlarını müdafiə edir."
Oxucu Şərhləri
Zelenskini dəvət etməyin məqsədi, məncə, Trampın "mən hər kəslə danışa bilərəm" mesajını daha da gücləndirməkdir. Sanki belə deyir: "Baxın, mən həm Rusiya ilə, həm də Ukrayna ilə danışmağa hazıram, heç kimə arxayın deyiləm." Bu, bir növ, "oyunbazlıq" da saymaq olar, çünki Trampın siyasətində həmişə belə bir element olub ki, hər kəsin maraqlarını öz xeyrinə çevirməyə çalışır. Əvvəlki dövrlərlə müqayisədə isə, vəziyyətin daha gərgin olduğunu qeyd etməniz də çox doğru. Ukrayna münaqişəsi artıq iki ölkənin deyil, bütün dünyanın diqqət mərkəzindədir. Beləliklə, Zelenskinin iştirakı, sadəcə bir "əlavə" olmaqdan çıxıb, Ukraynanın özünün bir tərəf kimi mövqeyini daha da gücləndirə bilər.
Yekunda isə, həqiqətən də, böyük güclərin oyunlarında kiçik ölkələrin liderlərinin də müəyyən rol oynaya biləcəyini görmək maraqlıdır. Amma əsas sual odur ki, bu liderlər öz ölkələrinin maraflarını nə qədər effektiv şəkildə qoruya bilirlər? Elə bil ki, bir satranç oyunudur, fiqurların hərəkətləri vacibdir, amma strategiya da önəmlidir. Bu görüşdən nə çıxacağını zaman göstərəcək, ancaq məncə, bu, beynəlxalq münasibətlərdə "kim nə edə bilər?" sualına yeni cavablar verəcək.
Zelenskini dəvət etmək ideyasının əsas məqsədi, Ukrayna məsələsini birbaşa Rusiya-ABŞ gündəminə gətirmək və Trampın bu məsələdə Rusiyaya öz təsirini göstərmək cəhdi ola bilər. Bu, keçmişdə bəzən müşahidə olunan "böyük güclərin öz maraq dairələrini müəyyənləşdirmək üçün vasitəçi ölkələrdən istifadə etməsi" strategiyasına bənzəyir.
Ancaq, bu günün konteksti bir qədər fərqlidir. O dövrlə müqayisədə, Ukrayna münaqişəsi daha kəskin və açıqdır. Rusiyanın Ukraynaya təcavüzü beynəlxalq hüququn ciddi şəkildə pozulması kimi qəbul edilir və bu, artıq üçüncü bir ölkənin daxili məsələsi deyil, genişmiqyaslı beynəlxalq bir problemdir. Bu baxımdan, Zelenskinin iştirakı, Trampın sırf Rusiya ilə ikitərəfli danışığının bir elementi olmaqdan çıxıb, daha çox Ukraynanın özünün taleyini həll etməkdə aktiv rol oynaması kimi dəyərləndirilə bilər.
Buradan çıxarılacaq ən əsas dərs isə, böyük güclərin öz maraqlarını təmin etmək üçün apardıqları geosiyasi oyunlarda kiçik ölkələrin liderlərinin də, müəyyən şərtlər daxilində, bu oyunların aktiv iştirakçıları ola bilməsidir. Lakin bu, eyni zamanda, bu liderlərin beynəlxalq arenada öz ölkələrinin maraflarını nə dərəcədə effektiv şəkildə qoruya bildikləri sualını da ortaya qoyur.
Bu vəziyyəti, 1960-cı illərin sonunda ABŞ-ın Vyetnam müharibəsini sona çatdırmaq üçün göstərdiyi səylə müqayisə etmək olar. O dövrdə, Paris Sülh Danışıqları çərçivəsində, ABŞ müxtəlif tərəfləri bir araya gətirməyə çalışırdı, lakin bu proses uzandı və nəticədə müharibənin əsas səbəblərini həll etməkdə tam uğurlu olmadı. Həmin dövrdəki təcrübə göstərir ki, böyük güclərin vasitəçiliyi ilə regionda aparılan danışıqlar, iştirakçı ölkələrin öz maraqları və tarixi kontekstləri nəzərə alınmadıqda, arzu olunan nəticələri verməyə bilər.
Alyaska sammitinə Zelenskinin dəvət edilməsi, əgər baş tutarsa, Ukrayna münaqişəsinin həllində yeni bir mərhələ ola bilər. Lakin keçmiş təcrübələrdən dərs çıxarılmalı, regional münaqişələrin həlli üçün yalnız yüksək səviyyəli görüşlərin deyil, həmçinin məsələnin kök səbəblərinə toxunan hərtərəfli diplomatik səylərin də vacibliyi vurğulanmalıdır. Hazırkı vəziyyətin fərqli ola biləcəyi cəhət, Trampın şəxsi diplomatik üslubu və hazırkı qlobal siyasi mühitin fərqliliyidir. Bu cür görüşlərin hansı məqsədlərlə təşkil olunduğunu və onların real nəticələrini izləmək əhəmiyyətlidir.
Bu cür yanaşmanın əsas məqsədi, danışıqların nəticələrinin daha geniş mənada qəbul olunmasını təmin etmək və eyni zamanda, maraqlı olan tərəflərin narahatlıqlarını aradan qaldırmaqdır. Əgər Zelenskinin dəvəti baş tutarsa, bu, Ukrayna münaqişəsinin həllində Rusiya ilə birbaşa dialoqun önəmini vurğulamaq cəhdi ola bilər.
Ancaq keçmişdəki belə təcrübələrdən çıxarıla biləcək mühüm bir dərs var: bu cür "üçtərəfli" görüşlərin effektivliyi, əsas iki tərəf arasındakı razılığın səviyyəsindən və üçüncü tərəfin bu prosesə nə dərəcədə konstruktiv töhfə verə biləcəyindən asılıdır. Əgər Zelenskinin iştirakı, Rusiya ilə ABŞ arasında Afinə mövzularında razılığa gəlməyi çətinləşdirərsə, bu formatın əks təsir göstərmə ehtimalı da var. Əvvəlki nümunələrdə, üçüncü tərəflərin iştirakı adətən, əsas mövzularda ilkin razılıq əldə olunduqdan sonra, bu razılığın təsdiqlənməsi və ya təfsilatının müəyyənləşdirilməsi məqsədi daşıyırdı. Hazırkı vəziyyətdə isə, Alyaska zirvəsinin əsas gündəmi hələ tam aydın deyil və əsas diqqət Tramp-Putin münasibətlərinə yönəlib. Bu baxımdan, Zelenskinin dəvəti həm bir fürsət, həm də diplomatik gərginliyi artıra biləcək bir addım ola bilər.
Əgər bu cür bir dəvət baş tutarsa, bu, Alyaskada keçiriləcək sammiti təkcə iki böyük gücün deyil, həm də geniş regional təhlükəsizlik məsələlərinin müzakirə olunduğu bir platformaya çevirə bilər. Bu, Ukrayna münaqişəsinin həlli yolunda beynəlxalq cəmiyyətin rolunu daha da vurğulayacaq, eyni zamanda NATO daxilində və Qərb müttəfiqləri arasında yeni müzakirələrə yol açacaqdır. Digər tərəfdən, Rusiyanın bu addıma necə reaksiya verəcəyi də həlledici olacaq. Rusiyanın əvvəlki illərdəki davranışlarını nəzərə alsaq, belə bir təşəbbüsə necə yanaşacağını öncədən proqnozlaşdırmaq çətinləşir.
Bu ehtimal olunan sammit, gələcəkdə beynəlxalq münasibətlərdə diplomatik danışıqların aparılma tərzini və üçtərəfli görüşlərin effektivliyini necə təsir edəcək?
Hazırkı vəziyyətdə Zelenskinin iştirakının müzakirəyə çıxarılması, Rusiyanın Ukraynadakı təsirini nəzərə alaraq, Tramp administrasiyasının iki mühüm oyunçu arasında bir vasitəçi rolunu oynamaq cəhdi kimi görünə bilər. Ancaq 2009-cu il hadisəsi ilə müqayisədə, bugünkü Ukrayna, şübhəsiz ki, fərqli bir geosiyasi reallıqda mövcuddur və onun Rusiyanın hərəkətlərinə cavabı da daha güclüdür. Sual yaranır ki, bu cür bir addım doğrudan da tərəflər arasında anlaşmaya xidmət edəcək, yoxsa regional gərginliyi daha da artıracaq? Keçmiş təcrübələr göstərir ki, belə yüksək səviyyəli görüşlərin nəticəsi, iştirakçı dövlətlərin maraqlarının nə dərəcədə uyğun gəldiyindən və ya bir-birinə təsir etmə imkanlarından asılı olur.
Şərh Yaz