Srebrenitsadan Qəzzaya: 'Bir daha heç vaxt' niyə iflasa uğrayır

Onilliklərlə ayrılmış iki fərqli məkanda yaşanan əziyyətin miqyası rəqəmlərdə öz əksini tapır.

2023-cü ilin oktyabr ayından bəri İsrail Qəzzədə 58 mindən çox fələstinlini, onların arasında saysız-hesabsız qadın və uşağı qətlə yetirib, 138 mindən çox insanı yaralayıb.

Davamlı bombardmanlar, süni şəkildə yaradılan aclıq və əvvəlcə təhlükəsiz bölgə elan edib, sonra isə oranı bombalamaq kimi üsullar tətbiq etməklə, mütəxəssislər İsrailin hərəkətlərinin kütləvi qətlə bərabər olduğunu bildirirlər.

Bosniya müharibəsində (1992-1995) Bosniya serb qüvvələri 68 minə yaxın bosniyalını etnik mənsubiyyətinə görə toplayaraq öldürmüşdü.

1995-ci il iyulun 11-də serb döyüşçüləri Birləşmiş Millətlər Təşkilatının “təhlükəsiz bölgə” elan etdiyi Srebrenitsa şəhərində 8 mindən çox bosniyalı kişi və oğlanı toplayaraq qətlə yetirdilər.

Bu, Bosniya müharibəsinin yeganə qanuni şəkildə tanınmış soyqırımı idi.

Srebrenitsa soyqırımının 30-cu ildönümündə və İsrailin Qəzzədəki soyqırım müharibəsi davam edərkən, Utrecht Universitetinin beynəlxalq tarix üzrə dosenti İva Vukusiç və London Universitetinin fələstinli hüquqşünas alimi Nimer Sultani iki hadisə arasındakı oxşarlıqlar barədə danışıb.

Təhlükəsiz olmayan zonalar

İsrailin Müdafiə naziri İsrail Kats bildirib ki, ölkəsi əvvəllər təhlükəsiz zona kimi müəyyən edilmiş – və sonradan dəfələrlə pozulmuş – ərazidə olan 600 minə yaxın insanı Rafahdakı “toplama zonası”na yığmaq niyyətindədir.

İnsanların bu “toplama zonası”ndan yalnız könüllü köç etdikləri təqdirdə çıxmasına icazə veriləcəkdi.

Vukusiç izah edib: “Biz gördük ki, İsrailin akademikləri, hüquqşünas alimləri bu plana həqiqətən də etiraz edir və onu açıq-aşkar hərbi cinayət nümunəsi adlandırırlar”.

İsrailin keçmiş baş naziri bazar günü Guardian-a verdiyi müsahibədə Katsın bu açıqlaması barədə açıq şəkildə deyib: “Bu, konsentrasiya düşərgəsidir. Təəssüf edirəm.”

İsrailin bu toplama zonasını kənardan qoruyacağı və yardımların daxilində paylanacağı iddiası, bu zonanın İsrailin müharibəsində daha bir “təhlükəsiz zonası” olacağı ideyasını ehtiva edir.

Lakin təkbaşına elan edilmiş təhlükəsiz bölgə, 30 il əvvəl Srebrenitsa təhlükəsiz bölgəsinin bir hissəsi olan xarici nəzarət və mexanizmləri özündə əks etdirmir, Vukusiç qeyd edib. Bu nəzarətlərə beynəlxalq sülhməramlılar, habelə Srebrenitsanı təhlükəsiz bölgə elan edən Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının 819 saylı qətnaməsi daxil idi.

BMT-nin təhlükəsiz bölgə elanı, minlərlə bosniyalının “Direktiv 7” əsasında hərəkət edən Bosniya serb döyüşçülərinin amansız hücumlarından təhlükəsizlik axtararaq Srebrenitsaya axın etməsindən sonra gəlmişdi ki, bu da Srebrenitsanı digər ərazilərdən ayırmağı nəzərdə tuturdu.

Mühasirəyə alınmış və aclıq çəkən insanlar tələyə düşmüşdülər.

Onu nəzarətdə saxlayan xarici mexanizmlər minlərlə bosniyalı kişi və oğlanın kütləvi qətlini önləyə bilmədi; bu, beynəlxalq ictimaiyyətin “bir daha heç vaxt” kütləvi vəhşiliklərə yol verməmək vədinə xəyanət idi. Qəzzədə isə BMT-nin mühafizə mexanizmlərinin görünüşü belə yoxdur.

Sultani qeyd edib: “Biz ‘bir daha heç vaxt’ vədinin Qəzzədə necə iflasa uğradığını görürük, çünki İsrail sistematik olaraq istənilən növ BMT mövcudluğunu ləğv edib və beynəlxalq təşkilatların minimal humanitar məqsədlərini yerinə yetirməsinə mane olub.”

Bosniyada, eynilə bu məkanda olduğu kimi, insanlar hücum edən qüvvələrin amansız zorakılığı qarşısında canlarını qurtarmaq üçün qaçmağa məcbur oldular.

İsrail dəfələrlə köçürmə əmri verərək insanları Qəzzənin bir hissəsindən digərinə, sonra isə geri köçürüb. Müəyyən əraziləri “təhlükəsiz zonalar” elan etdikdən sonra isə qaçqınlar daxilində yatan nazik çadırları saniyələr içində alov toplarına çevirən bombalarla bu əraziləri vurub.

Köçkünlük və onun qaçqınlara fiziki və psixoloji təsiri müxtəlif kontekstlərdə araşdırılıb; alimlər köçkünlərin qeyri-müəyyənlik, sosial dəstək sistemlərinin dağılması və “normal həyatın” bir hissəsini belə qoruya bilməməsi səbəbindən post-travmatik stress pozğunluğu (PTSD), depressiya və narahatlıq xəstəliklərindən daha yüksək nisbətdə əziyyət çəkdiyini müəyyən ediblər.

Buna əlavə olaraq, İsrailin Qəzzəyə tətbiq etdiyi məcburi aclıq fiziki və zehni gərginliyə səbəb olur, çünki insanlar sevdiklərinin qidalanma çatışmazlığından və ya bədənlərinin mübarizə apara bilməyəcəyi müalicə oluna bilən xəstəliklərdən öldüyünü müşahidə edirlər.

Sultani qeyd edib ki, “fələstinlilərin getdikcə kiçilən ərazilərə, yaşamaq üçün məhdud imkanlara və dəhşətli humanitar şəraitə məcbur edildiyi məcburi köçürmələr” bu müharibənin əsas xüsusiyyəti olub.

Buna görə də, Katsın şərhləri əvvəllər yerdə görünənlərin davamı/genişlənməsi olsa da, bu, indi rəsmi bir planı xatırladır.

O izah edib: “Məcburi köçürmə məsələsi 2025-ci ilin may ayının əvvəlində “Gideonun Döyüş Arabaları” adlanan hərbi kampaniyanın bəyan edilmiş məqsədlərindən biri idi və həmçinin 2024-cü ilin oktyabrından dekabrına qədər Şimaldakı “Generalın Planı” adlanan planın bir hissəsi idi.”

Cəmiyyəti soyqırıma necə alışdırmaq olar

İsrailin Qəzzədəki hərəkətləri gündəlik olaraq sənədləşdirilir, silahsız fələstinlilərin snayperlər tərəfindən vurulması və ya yuxarıdan bombalanması barədə məlumatlar var.

İsrail mülki insanları, xüsusilə də apardığı araşdırmalar ordusunun bu münaqişədə mülki vətəndaşların öldürülməsinə gəlincə, Qəzzəyə qarşı keçmiş müharibələrinə nisbətən daha yüksək “səhv marjası”na icazə verdiyini göstərdikdən sonra, indiscriminat (ayırd edilmədən) qətlə görə qınanılır.

Hər iki mütəxəssis iddia edib ki, bu, İsraildə geniş şəkildə qəbul edilir, çünki fələstinlilər, 1990-cı illərdə bosniyalılar kimi, insanlıqdan kənarlaşdırılıblar.

Sultani deyib ki, həm Bosniyada, həm də bu gün Qəzzədə mülki şəxslər cəmiyyətə verilən təkrarlanan mesajlar vasitəsilə mülki statuslarından və ya günahsız statuslarından məhrum ediliblər.

Erkən nümunələr arasında Baş nazir Binyamin Netanyahunun Qəzzəyə və onun mülki əhalisinə qarşı hücumları “müqəddəs müharibə” kimi qələmə verməsi və bu hərəkətləri əsaslandırmaq üçün Bibliya istinadlarından istifadə edərək fələstinliləri qədim düşmənlərlə eyniləşdirməsi daxildir: “Müqəddəs Kitabımız deyir ki, Amalekin sizə nə etdiyini xatırlamalısınız.”

Ən son isə ifrat sağçı Maliyyə Naziri Bezalel Smotriç may ayında bildirib ki, Qəzzə əhalisi tezliklə kiçik bir torpaq zolağına sıxışdırılacaq ki, onlar “tamamilə ümidsizliyə qapılsınlar, Qəzzədə heç bir ümid və axtarılacaq heç nə olmadığını başa düşsünlər və başqa yerlərdə yeni həyata başlamaq üçün köçmək axtarışında olsunlar.”

Keçmiş Yuqoslaviya üzrə Beynəlxalq Cinayət Tribunalının sənədlərində Bosniya serb liderlərinin bosniyalıları insanlıqdan kənarlaşdırmaq və onları “yadelli” adlandırmaq üçün apardığı bir neçə təbliğat nümunəsi göstərilir, o cümlədən bosniyalıların hamısının bosniyalı serblərin “öldürmə siyahıları” olan qatillər olduğunu iddia etmək.

Sultani deyib ki, bu cür təsvirlər təcavüzkarlara “mülki əhalinin öldürülməsinə haqq qazandırır” və qətli cəmiyyət üçün daha məqbul edir.

“Son 21 ayda bütün bunları Qəzzədə görürük,” Sultani əlavə edib.

Vukusiç razılaşıb, bildirib ki, həm Bosniyada, həm də Qəzzədə “bir xalqın [mülki əhalinin] düşmən kimi qəbul edilməsinə imkan verən dərindən insanlıqdan kənarlaşdırma prosesi” baş verib.

O əlavə edib ki, bu zaman “hökumət tərəfindən törədilən əməllərin geniş şəkildə qəbul edilməsi baş verir, burada yalnız özünüzün və xalqınızın əziyyəti [görülür] və başqası üçün çəkilən xərclərin heç bir əhəmiyyəti olmur.”

Bu dəyişiklik İsrail rəsmilərinin açıq şəkildə soyqırım xarakterli bəyanatları nə qədər sərbəst və tez-tez verməsində aydın görünür.

Serbiya liderləri, o cümlədən Slobodan Miloşeviç (1990-1997-ci illərdə Serbiya Respublikasının, 2000-ci ilə qədər isə Serbiya və Monteneqronun prezidenti) Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi tərəfindən soyqırım və hərbi cinayətlərdə ittiham olunub. Miloşeviç məhkum olunmamışdan əvvəl vəfat edib.

O deyib: “Slobodan Miloşeviçin dediklərini İsrail nazirlərinin dedikləri ilə müqayisə etsəniz, Slobodan Miloşeviç heç vaxt bu qədər açıq və bu qədər birmənalı olmamışdı.”

İsrail rəsmilərinin bəyanatları o qədər açıqdır ki, “soyqırım niyyətinin müəyyən edilməsi, ehtimal ki, daha asan olacaq,” o əlavə edib.

Fəaliyyətsizlik, siyasət və beynəlxalq ictimaiyyət

Qərb dövlətləri əvvəlcə Bosniya müharibəsinə müdaxilə etməyə həvəssiz idilər, lakin Srebrenitsadakı dəhşət nəticədə onları hərəkətə gətirdi, NATO 1995-ci ilin avqust və sentyabr aylarında Bosniya Serb qüvvələrinə qarşı hava əməliyyatı keçirdi, bu da sonda müharibəni bitirən Dayton Sülh Sazişinə gətirib çıxardı.

Buna baxmayaraq, Srebrenitsadan sonra bosniyalıların müdafiəsinə rəhbərlik edən ölkələrin bir çoxu İsrailin ən böyük dəstəkçiləridir.

Sultani deyib: “Bir çox cəhətdən bu, Qərbin dəstəklədiyi bir prosesdir. Bu, ABŞ-İsrail tərəfindən dəstəklənən, başından bəri böyük Avropa və Şimali Amerika gücləri tərəfindən dəstəklənən bir prosesdir.”

Sultani qeyd edib: “Bu, Qərbin Fələstindəki bu vəhşiliklərə dəstəyini və onu əsaslandırmasını başa düşmək üçün əsasdır.”

“Təkcə Qərb könülsüz müşahidəçi deyildi və vəhşiliklərin qarşısını ala bilmədi. Onlar əvvəldən onu aktiv şəkildə dəstəkləyir, diplomatik və siyasi cəhətdən qoruyur, maliyyələşdirir və silahlandırırdılar.”

Ədalətin əlçatmazlığı

Bosniyada qurbanlar üçün ədalət nə demək idi və bu, Qəzzədə izlənilə biləcək bir model ola bilərmi?

Bosniya vəziyyətində qurbanlar arasında ədalət məsələsində universal mövqe yoxdur.

Vukusiç deyib ki, bəziləri soyqırımda günahkar bilinən yüksək səviyyəli məmurlara verilən həbs cəzalarından razı qaldılar, digərləri isə məyus oldular, çünki hərbi cinayətlərdə və ya soyqırım hərəkətlərində iştirak edən yüzlərlə insanın hamısı məsuliyyətə cəlb edilmədi.

Sultani Bosniyaya son səfərindən sonra əmin olub ki, bosniyalılar beynəlxalq ədalət tərəfindən uğursuzluğa düçar ediliblər.

“İlkin iş 1993-cü ildə qaldırılıb, lakin qərar 2007-ci ildə, demək olar ki, 14 il sonra verilib,” o deyib. “Beləliklə, ədalətin çarxları çox yavaş dönür.”

O əlavə edib ki, Srebrenitsa, yəni tək bir qırğın, Bosniya serb qüvvələri tərəfindən törədilən illərlə davam edən qırğınlar və etnik təmizləmələr arasında xüsusi olaraq seçilib.

O deyib: “Bosniya işində soyqırımın hüquqi müəyyənləşdirilməsinin zərərli təsirləri səbəbindən əvvəl və ya sonra, yaxud fərqli ərazilərdə öldürülən hər kəs soyqırım qurbanı hesab edilmir.”

Fələstinlilərə qarşı hücumların davam etdiyi Qəzzədə ədaləti təsəvvür etmək çətin ola bilər. Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi (ICC) 2024-cü ilin noyabrında Netanyahu və keçmiş müdafiə naziri Yoav Qallant üçün həbs qərarı versə də, beynəlxalq ictimaiyyət onları icra etməkdə uğursuzluğa düçar olub.

Vukusiç deyib ki, beynəlxalq ədaləti nəzərə alarkən gözləntilər azaldılmalıdır, lakin cinayət təqibləri hələ də vacibdir, faktların məhkəmədə təsdiqlənməsinə və qanunun nəyə icazə vermədiyi barədə mesajların göndərilməsinə imkan verir.

Məsələn, Vukusiç deyib: “Siz mülki əhalini [ərzaq və sudan] məhrum edə bilməzsiniz, onları susuz, ac və dərmansız qoya bilməzsiniz, universitetləri bombalaya bilməzsiniz, iki milyon insanın yaşadığı bütün bir ərazini yerlə bir edə bilməzsiniz.”

O deyib: “Bu mesajlar faydalı ola bilər, lakin heç nə insanların itirdiklərini bərpa etməyəcək. Heç nə ölmüş ailə üzvlərini geri qaytarmayacaq.”

Sultani bildirib: “Hər iki halda [Bosniya və Fələstin] qarşısının alınması mexanizmləri uğursuzluğa düçar olub. Və bunun yenidən uğursuzluğa düçar olması... özlüyündə bir ədalətsizlikdir və beynəlxalq hüquq qaydalarını yenidən düşünməyimizi tələb edir.”

Sultani əlavə edib ki, fələstinlilərə qarşı davam edən ədalətsizliklər “uzunmüddətli cəzasızlıq” və “israillilərin hər hansı mənalı hüquqi mexanizmlərlə məsuliyyətə cəlb olunmaması” səbəbindəndir.

Sultaninin fikrincə, “bir daha heç vaxt” prinsipi fələstinlilərə gəldikdə tətbiq edilməyib.

O deyib: “Hərbi cinayətlərin, insanlığa qarşı cinayətlərin və soyqırımın kök səbəbinə getməliyik... ‘bir daha heç vaxt’ın effektiv və praktik bir imkana çevrilməsini təmin etmək üçün.”

24 saat