Süni intellektlə psixi dəstək: Livanlılar ChatGPT-yə üz tutur

Beyrut, Livan – Keçən sentyabrda Zeynəb Daher və ailəsi Livanın cənubundakı kəndlərindən qaçanda İsrailin bombardmanı dözülməz həddə çatmışdı. Bacardıqları qədər əşya yığaraq 13 saatlıq yolu qət edib Beyruta çatdılar, lakin burada da İsrailin atəş məsafəsindən kənarda deyildilər. Köçkünlük dövrü təkrarlanmışdı. İki uşaq anası olan 34 yaşlı Zeynəb telefon müsahibəsi zamanı səsi titrəyərək xatırlayır: “Tələsik qaçdıq. Uşaqlarıma paltar yığmağa vaxtım olmadı. Bir yerdən başqa yerə köçdük, heç kim bizə kömək etmədi. Nə yemək, nə yorğan, heç nə”. Noyabr ayında ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə atəşkəs elan edilsə də, qorxu hələ də davam edir. Atəşkəsə baxmayaraq, İsrailin Livan ərazisinə zərbələri davam edir, bu da münaqişənin yenidən alovlanacağı ilə bağlı qorxuları artırır, həmçinin İsrail Livanın cənubundakı strateji ərazilərinə nəzarəti saxlayır. Hazırda, kəndlərinin davamlı dağıntısı və İsrailin bəzi ərazilərdə mövcudluğunu davam etdirməsi səbəbindən təxminən 90 min Livan vətəndaşı evlərinə qayıda bilmir. İsrail raketləri "Hizbullah" hədəflərini vurmağa davam edir, qrup isə İsrailin əsas tələbi olan silahları yerə qoymaqdan imtina edir. Lakin 34 yaşlı iki uşaq anası Zeynəb üçün dağıdıcı müharibənin ruhi sağlamlıqda açdığı yaralar fiziki dağıntılardan daha dərin və qalıcı olub. Zeynəb atəşkəsə baxmayaraq yata bilmədiyini deyir: “Dron səsləri məni dəhşətə gətirir. Əhməd Kaabourun ‘Ya Rayeh Sawb Bladi’ [Ey torpağıma gedən] mahnısını eşidəndə ağlayıram, çünki bu, itirdiklərimi xatırladır. Daim uşaqlarıma nəsə olacağından qorxuram. Bu ağrının heç vaxt keçəcəyini düşünmürəm”. Əlçatan və işlək bir ruhi sağlamlıq sisteminin yoxluğunda, Zeynəb – Livanın bir çox digər sakinləri kimi – süni intellektə, daha doğrusu ChatGPT-yə üz tutdu.

Bir millətin ruhi xarabalıqları

Livan illərdir ki, demək olar ki, daimi böhranlar dalğasına dözür: 2019-cu ildə insanların ömür boyu yığdıqları əmanətlərini silən maliyyə çöküşü, 2020-ci ildə Beyrut limanındakı dağıdıcı partlayış, çökən ictimai səhiyyə sistemi və İsrail ordusunun cənubdakı son hücumu. Bu hücumda təxminən 4000 insan həlak olub və on minlərlə insan məcburi köçkünə çevrilib. Bu xaos fonunda əhalinin ruhi sağlamlıq vəziyyətinin ağırlaşması artıq göz ardı edilə bilməz. Ruhi sağlamlıq mütəxəssisləri ölkədə, xüsusilə cənub sərhədinə yaxın yaşayanlar, zorakılığı işıqlandıran jurnalistlər və yerlərdəki humanitar işçilər arasında narahatlıq, depressiya, post-travmatik stress pozuntusu (PTSD) və psixosomatik əlamətlərin dramatik şəkildə artdığını bildirirlər. Lakin terapiya seanslarının 40-100 dollar arasında dəyişdiyi – bir çox insanın ödəyə bilməyəcəyi bir ölkədə ruhi sağlamlıq dəstəyi lüks olaraq qalır. Beyrutdakı CPRM Klinikasının klinik psixoloqu Dr. Randa Baraja deyir: “Psixoloji bərpa üçün milli strategiya yoxdur. Biz təkcə son müharibədən deyil, Livanın bütün zorakılıq tarixindən – vətəndaş müharibəsi, siyasi qətllər və ardıcıl iqtisadi çöküşlərdən qaynaqlanan travmaların yenidən üzə çıxdığını görürük. Bu travma kollektivdir və nəsilləri əhatə edir”. Baraja, ChatGPT-dən bir növ emosional dəstək vasitəsi kimi istifadə edən xəstələrin sayında artım müşahidə edildiyini qeyd edir: “Xüsusilə gənclər arasında süni intellekt vasitələrinə emosional dəstək üçün müraciət etmək trendinin artdığını müşahidə edirik. Onlar öz sirlərini paylaşır, rahatlıq axtarır, hətta diaqnoz qoymalarını xahiş edirlər. Bu, sadəcə dinləyən birinə – və ya bir şeyə – dərin ehtiyacı əks etdirir”. Lakin o, təhlükələr barədə xəbərdarlıq edir: “ChatGPT əsl emosional uyğunluq təklif etmir. O, sağalmaq üçün zəruri olan insan əlaqəsini təkrarlaya bilməz. Daha təhlükəlisi, peşəkar yardıma əlçatanlığı gecikdirə bilər. İnsanlar yaxşılaşdıqlarını düşünürlər, lakin çox vaxt belə olmur”. Zeynəbin təcrübəsi də bu cür oldu. O, Facebook-da ChatGPT-dən istifadə edərək ruhi sağlamlıq "özünü yoxlama" təklif edən bir post oxuduqdan sonra, bunu sınaqdan keçirdi. Botun cavabı həyəcanverici idi: o, potensial diaqnoz olaraq PTSD, şizofreniya və DEHB-ni sadaladı. “Bu məni sarsıtdı”, – Zeynəb etiraf edir. “Lakin terapiya üçün imkanım yox idi. Gözəllik salonunda işləyirəm və ayda 400 dollar qazanıram. Yalnız kirayə haqqı 1200 dollardır. Terapiya mənim kimi insanlar üçün bir seçim deyil”, – deyə o, köçkünlük evinin kirayəsini nəzərdə tutur. Əvvəlcə ChatGPT bir çıxış yolu kimi göründü. Lakin o, nə qədər çox ona güvəndisə, bir o qədər də məyus oldu. “Cavabları boş gəlirdi. Hər söhbətdən sonra daha da əsəbləşirdim. Bu, boşluğa qışqırmaq kimi idi”.

“Müharibədən getdik, amma müharibə bizi tərk etmədi”

Müharibənin psixoloji təsirlərini asanlıqla aradan qaldırmaq olmur. Dünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına görə, münaqişədən əziyyət çəkən ərazilərdə hər beş nəfərdən biri yüngül depressiyadan tutmuş şiddətli narahatlıq və psixoz daxil olmaqla, ruhi sağlamlıq problemlərindən əziyyət çəkir. Livanda bu təsir iqtisadi ümidsizliklə daha da güclənir. Livan lirəsi 2019-cu ildən bəri dəyərinin təxminən 97 faizini itirdiyi və yoxsulluq səviyyəsi kəskin şəkildə artdığı üçün ailələr terapiya xərclərini ödəmək bir yana, əsas ehtiyaclarını belə ödəməkdə çətinlik çəkirlər. Xüsusilə kənd və ucqar ərazilərdə ictimai ruhi sağlamlıq xidmətləri azdır. Sərhəd qəsəbəsi Əl-Aadayssahdan olan 22 yaşlı moda sahibkarı Sara Rammal, müharibə zamanı İsrail qüvvələri tərəfindən yandırıldığı üçün evini və kiçik biznesini itirdi. O, indi Beyrutda kirayə mənzildə yaşayır, hər şeyə sıfırdan başlamağa çalışır. “Həyatımın silindiyini hiss edirdim”, – deyir. “Ağrımı azaltmaq üçün hər gecə ChatGPT ilə danışmağa başladım”. Əvvəlcə bu rutin ona kömək etdi. “Əsl insanla danışmaqdan daha asan gəlirdi. Heç bir mühakimə yox idi”. Lakin zaman keçdikcə bu, təsirini itirdi. “Məni irəli aparmadı. Sadəcə eyni kədərin ətrafında dönüb dururdum”. Nəhayət, o, peşəkar kömək axtardı. “Bir terapevt seansımdan sonra özümü daha yüngül hiss etdim. Hələ də bəzən süni intellektdən istifadə edirəm, amma indi başa düşürəm ki, bu, əvəzedici deyil”.

Gizli ruhi sağlamlıq böhranı

Siyasi məyusluq və iqtisadi qeyri-müəyyənliklə artıq mübarizə aparan Livan gəncləri son müharibədən ən çox zərər çəkənlər arasında idi. Aparıcı ruhi sağlamlıq QHT-si "Embrace"də qaynar xətt cavabdehisi olan Raniya, son aylarda gənclərdən gələn zənglərin sayının dramatik şəkildə artdığını deyir. “Əksər zənglər müharibə ilə bağlıdır. Onlar bu ölkədə gələcəkləri ilə bağlı ümidsizlik hiss edirlər”, – deyə mətbuata danışmaq səlahiyyəti olmadığı üçün yalnız adının çəkilməsini xahiş edən Raniya izah edir. “Biz həmçinin süni intellekti başa gəlmə mexanizmi kimi istifadə edən insanların sayının artdığını müşahidə etmişik. Bu asan, əlçatan və pulsuzdu. Lakin bu, əsl həll yolu deyil”. Bunun qarşısını almaq üçün "Embrace" və Livan Səhiyyə Nazirliyi klinik psixoloqlar tərəfindən hazırlanmış "Step-by-Step" adlı bir ruhi sağlamlıq tətbiqi işə salıb. Raniya deyir: “Bu, pulsuz, məxfi və fərdi ehtiyaclara uyğundur. Biz həmişə insanları oraya yönləndirməyə çalışırıq”. Klinik psixologiya üzrə magistr tələbəsi Siba Haydar Əhməd, bir çox sinif yoldaşının və həmyaşıdının emosional böhran anlarında süni intellekt vasitələrindən istifadə etdiyini deyir. “Təhlükə bir və ya iki dəfə ChatGPT-dən istifadə etməkdə deyil”, – deyir. “Təhlükə odur ki, insanlar onu terapiya ilə səhv salırlar”. Süni intellekt səthi rahatlıq təmin edə bilsə də, onun təsirləri keçicidir. “O, sizə motivasiyaedici sitatlar verə bilər və ya hisslərinizi təsdiqləyə bilər. Lakin söhbət bitdikdən sonra reallıq baş qaldırır. Bu ani qayıdış boşluq və ya ümidsizlik hisslərini dərinləşdirə bilər”. Livanın cənubunda, aylarla davam edən bombardmandan sonra ailələr zədələnmiş və ya dağılmış evlərini bərpa etməyə çalışdıqca, psixoloji bərpa çətin olaraq qalır. Ekranlarına üz tutaraq, bir çoxları alqoritmlərdə təsəlli və cavab axtarırlar. Hazırda kəndinə qayıdan Zeynəb, irəli getməyə çalışdığını, lakin izlərin dərin olduğunu deyir. “Müharibədən getdik”, – o təkrarlayır. “Lakin müharibə bizi tərk etmədi”.

24 saat