ABŞ Prezidenti Donald Trampın ev sahibliyi ilə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Ermənistan Baş naziri Nikol Paşinyanın Vaşinqtonda keçirilən üçtərəfli zirvə görüşündə iki ölkənin xarici işlər nazirləri tərəfindən razılaşma mətni paraflanmışdı.
Azərbaycan və Ermənistan xarici işlər nazirlikləri tərəfindən eyni vaxtda yayımlanan və 17 maddədən ibarət sülh müqaviləsinin mətni belədir:
İLK MADDƏDƏ SOVET DÖVRÜNƏ AİD DETAL
Maddə 1 - Tərəflər keçmiş Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının respublikaları arasındakı sərhədlərin müstəqil dövlətlərin beynəlxalq sərhədlərə çevrildiyini və beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən bu şəkildə tanındığını təsdiq edərək, bir-birinin suverenliyini, ərazi bütövlüyünü, beynəlxalq sərhədlərinin toxunulmazlığını və siyasi müstəqilliyini tanıyır və onlara hörmət edirlər.
Maddə 2 - Tərəflər Maddə 1-ə tam əməl edərək, bir-birlərinə qarşı heç bir ərazi iddialarının olmadığını təsdiq edir və gələcəkdə də belə bir iddia irəli sürməyəcəklərini təsdiqləyirlər. Tərəflər digər tərəfin ərazi bütövlüyünü və ya siyasi birliyini tamamilə və ya qismən bölməyi, yaxud zəiflətməyi hədəfləyən hər hansı bir fəaliyyəti planlaşdırmaq, hazırlamaq, təşviq etmək və dəstəkləmək daxil olmaqla, heç bir hərəkətə yol verməyəcəklər.
Maddə 3 - Tərəflər qarşılıqlı münasibətlərində güc tətbiq etməkdən və ya güc tətbiq etməklə hədələməkdən, yaxud Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) Nizamnaməsinə zidd hər hansı bir şəkildə hərəkət etməkdən çəkinəcəklər. Tərəflər öz ərazilərinin üçüncü tərəf tərəfindən digər tərəfə qarşı BMT Nizamnaməsinə zidd şəkildə güc tətbiq etmək məqsədilə istifadəsinə icazə verməyəcəklər.
Maddə 4 - Tərəflər bir-birinin daxili işlərinə qarışmaqdan çəkinəcəklər.
Maddə 5 - Tərəflər bu razılaşmanın hər iki tərəf tərəfindən təsdiq olunmuş formaları mübadilə edildikdən sonra _____ gün ərzində, 1961 və 1963-cü il Vyana Diplomatik və Konsulluq Əlaqələri Konvensiyalarının müddəalarına uyğun olaraq aralarında diplomatik əlaqələr quracaqlar.
Maddə 6 - Tərəflər bu razılaşmanın 1-ci maddəsi çərçivəsindəki öhdəliklərini tam yerinə yetirərək, dövlət sərhədinin müəyyənləşdirilməsi və nişanlanmasına dair sazişin bağlanması üçün müvafiq komissiyalar vasitəsilə xoşməramlı danışıqlar aparacaqlar.
Maddə 7 - Tərəflər ümumi sərhədləri boyunca üçüncü tərəfin qüvvələrini yerləşdirməyəcəklər. Tərəflər ümumi sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi və daha sonra nişanlanması prosesi tamamlanana qədər, sərhəd bölgələrində təhlükəsizlik və sabitliyi təmin etmək məqsədilə, hərbi sahə də daxil olmaqla, qarşılıqlı razılaşdırılmış təhlükəsizlik və etimadqurucu tədbirlər tətbiq edəcəklər.
Maddə 8 - Dözümsüzlüyü, irqçi nifrəti və ayrı-seçkiliyi, separatizmi, zorakı ekstremizmi və terrorizmin bütün formalarını pisləyən tərəflər, öz yurisdiksiyaları daxilində bu cür vəziyyətlərlə mübarizə aparacaq və müvafiq beynəlxalq öhdəliklərinə əməl edəcəklər.
Maddə 9 - Tərəflər hər iki tərəfin də daxil olduğu silahlı münaqişələrdən irəli gələn itkin düşmüş şəxslər və məcburi itkin düşmə halları ilə bağlı məsələləri həll etmək üçün, birbaşa və ya uyğun hallarda müvafiq beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq edərək, həmin şəxslər barədə mövcud bütün məlumatların paylaşılması da daxil olmaqla, tədbirlər görəcəklər.
Bu bağlamda, tərəflər müvafiq şəxslərin taleyinin aydınlaşdırılmasının, uyğun hallarda onların qalıqlarının axtarılıb qaytarılmasının və lazımi istintaq tədbirləri yolu ilə onlar üçün ədalətin təmin edilməsinin, barışıq və etimad quruculuğu vasitəsi kimi əhəmiyyətini qəbul edirlər. Bu mövzu ilə bağlı müvafiq metodlar ayrıca bir sazişdə ətraflı şəkildə müzakirə olunacaq və razılaşdırılacaqdır.
Maddə 10 - Tərəflər iqtisadiyyat, tranzit və nəqliyyat, ətraf mühit, humanitar və mədəni sahələr də daxil olmaqla, müxtəlif sahələrdə əməkdaşlıq qurmaq məqsədilə qarşılıqlı maraqlara dair müvafiq məsələlərdə ayrı-ayrı sazişlər bağlaya bilərlər.
Maddə 11 - Bu sülh müqaviləsi tərəflərin beynəlxalq hüquq və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının digər üzv dövlətləri ilə bağladıqları müqavilələr çərçivəsindəki hüquq və öhdəliklərinə xələl gətirməyəcəkdir. Hər bir tərəf özü ilə hər hansı üçüncü tərəf arasında qüvvədə olan beynəlxalq müqavilələrin bu razılaşma çərçivəsindəki öhdəliklərinə xələl gətirməməsini təmin edəcəkdir.
Maddə 12 - Tərəflər ikili münasibətlərində beynəlxalq hüquqa və bu razılaşmaya uyğun hərəkət edəcəklər. Tərəflərdən heç biri bu sülh müqaviləsini tətbiq etməmək üçün öz daxili hüquq normalarının müddəalarını əsas gətirməyəcəkdir. Tərəflər bu razılaşmanın qüvvəyə minməsindən əvvəl, 1969-cu il Vyana Müqavilələr Hüququ Konvensiyasına əsasən, bu razılaşmanın məqsəd və hədəfinə zidd hər hansı bir hərəkətə yol verməkdən çəkinəcəklər.
Maddə 13 - Tərəflər bu razılaşmanın tam tətbiqini təmin edir və onun tətbiqini izləmək məqsədilə ikitərəfli komissiya yaradacaqlar. Bu komissiya tərəflər arasında razılaşdırılacaq qaydalara uyğun fəaliyyət göstərəcəkdir.
MÜBAHİSƏLƏRİN HƏLLİ ÜÇÜN 6 AY MÜDDƏT
Maddə 14 - Tərəflər beynəlxalq hüquq və qarşılıqlı münasibətlərində özlərini bağlayan müqavilələr çərçivəsindəki hüquq və öhdəliklərinə xələl gətirmədən, bu sülh müqaviləsinin təfsiri və ya tətbiqi ilə bağlı hər cür mübahisəni, 13-cü maddədə göstərilən komissiya vasitəsilə də daxil olmaqla, birbaşa məsləhətləşmələr yolu ilə həll etməyə çalışacaqlar. Bu məsləhətləşmələr altı ay ərzində qarşılıqlı məqbul nəticə verməzsə, tərəflər mübahisənin dinc yollarla həlli üçün digər üsullara müraciət edəcəklər.
Maddə 15 - Tərəflər 14-cü maddəyə xələl gətirmədən, bu razılaşmanın imzalanmasından əvvəl aralarında hər hansı hüquqi əsasa söykənən bütün dövlətlərarası iddiaları, şikayətləri, etirazları, tələbləri, məhkəmə proseslərini və mübahisələri, bu sülh müqaviləsinin qüvvəyə mindiyi tarixdən etibarən bir ay ərzində geri çəkəcək, dayandıracaq və ya başqa şəkildə həll edəcəklər, və bir-birlərinə qarşı bu cür iddiaları, şikayətləri, etirazları, tələbləri və məhkəmə proseslərini başlatmayacaqlar, və tərəflərdən hər hansı birinə qarşı hər hansı üçüncü tərəf tərəfindən qaldırılan bu cür iddialara, şikayətlərə, etirazlara, tələblərə və məhkəmə proseslərinə heç bir şəkildə qatılmayacaqlar. Tərəflər bu razılaşmaya zidd olaraq bir-birlərinə qarşı diplomatik, informasiya və digər sahələrdə düşmənçilik addımları atmayacaq, onları təşviq etməyəcək və ya başqa şəkildə belə hərəkətlərə yol verməyəcəklər və bu məqsədlə mütəmadi olaraq bir-birləri ilə məsləhətləşmələr aparacaqlar.
Maddə 16 - Bu razılaşma tərəflərin milli qanunvericiliklərinə uyğun olaraq daxili prosedurların tamamlandığını bildirən sənədlərin mübadiləsindən sonra qüvvəyə minəcəkdir. Bu razılaşma Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsinin 102-ci Maddəsinə əsasən qeydə alınacaqdır.
Maddə 17 - Bu sülh müqaviləsi Azərbaycan, Erməni və İngilis dillərində hazırlanmışdır və bütün mətnlər eyni dərəcədə etibarlıdır. Hər hansı etibarlı mətn arasında müddəanın mənasında fərq olduğu halda, İngilis mətni əsas götürüləcəkdir.
PARAFLANDI, LAKİN QÜVVƏYƏ MİNMƏYİB
İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Prezident Əliyevin təklifi ilə Azərbaycan və Ermənistan sülh danışıqlarına başlamışdı. Tərəflər 2025-ci ilin martında sülh müqaviləsinin mətni üzərində razılığa gəlmişdi. Avqustun 8-də Ağ Evdə keçirilən üçtərəfli zirvə görüşündə isə mətn paraflanmışdı.
Lakin paraflanma, sülh müqaviləsinin qüvvəyə mindiyi mənasına gəlmir. Razılaşma Azərbaycanın ərazi iddialarını özündə əks etdirən Ermənistan Konstitusiyası dəyişdirildikdən sonra imzalanaraq rəsmiləşəcək.
Oxucu Şərhləri
Müqayisə üçün, tarixən müharibə sonrası razılaşmaların çox vaxt yeni sərhədlərin müəyyənləşdirilməsi, əhali mübadiləsi və ya iqtisadi əməkdaşlıq kimi praktiki məsələlərə fokuslandığını görürük. Bəzi hallarda isə, keçmişdəki münaqişələrin kök səbəblərini həll etmək üçün müxtəlif qanuni və ya institusional mexanizmlər yaradılırdı. Məsələn, Yuqoslaviyanın dağılmasından sonra yaranan dövlətlər arasındakı sərhədlərin müəyyənləşdirilməsi prosesi illərlə davam etdi və bəzən sovet dövründən qalma inzibati sərhədlər də nəzərə alındı, lakin bu, müqavilənin əsas toxuması deyildi. Digər tərəfdən, Şərqi Avropa ölkələrinin Avropa İttifaqına inteqrasiyası zamanı da keçmişdəki sovet təsirindən qurtulmaq və yeni, vahid bir hüquqi baza yaratmaq ön planda idi.
Bu yeni sülh müqaviləsində Sovet dövrü detallarına nə qədər önəm verilməsi, bu detalların gələcəkdə hansı interpretasiyalara yol aça biləcəyi və əsasən hansı sahələri əhatə etdiyi ilə bağlı daha dərin məlumatın olması vacibdir. Acaba bu maddələr, gələcəkdə ortaya çıxa biləcək potensial fikir ayrılıqlarını önləmək üçün nə qədər etibarlı bir zəmin yaradacaq?
Bununla belə, gəlin məsələnin bu tərəfini də nəzərə alaq: Müqavilənin "Sovet dövrünə aid detal" kimi xarakterizə edilən bir maddə ilə başlaması, bu razılaşmanın gələcəyə yönümlü perspektivini necə formalaşdıracaq? Sovet dövründən miras qalan məsələlərin həlli müasir dövlətlərin suverenliyini və xarici siyasətini necə təsir edə bilər? Məqalə bu detalların müqavilənin digər maddələri ilə necə inteqrasiya olunacağına dair daha ətraflı məlumat verə bilərdimi?
Belə bir müqavilənin uzunmüddətli regional sabitlik və iqtisadi inteqrasiyaya hansı təsirləri ola bilər?
Şərh Yaz