Tramp İranda hakimiyyət dəyişikliyi və sonrası

ABŞ Prezidentinin Bəyanatları və Rejim Dəyişikliyi Ehtimalları

ABŞ prezidenti Donald Trampın İslam Respublikasında potensial rejim dəyişikliyinə işarə etməsi, İranın gələcəyi və xarici dünya ilə əlaqələri barədə sualları artırıb. Ötən bazar günü sosial mediada paylaşım edən Tramp, “'Rejim dəyişikliyi' terminini işlətmək siyasi cəhətdən doğru deyil, amma indiki İran rejimi İranı yenidən böyük edə bilmirsə, niyə də rejim dəyişikliyi olmasın? MIGA!!!” yazaraq qeyri-müəyyənliyə yer qoyub. Bu bəyanatlar, həmin gün yüksək vəzifəli administrasiya rəsmilərinin ABŞ-ın rejim dəyişikliyi axtarışında olmadığına dair açıqlamalarından fərqlənir.

Münaqişə zamanı Ali Rəhbər Ayətullah Əli Xameneinin öldürülməsi ideyası da ortaya atılıb. İsrailin Xameneini öldürmək planını rədd etdiyi bildirilən ABŞ prezidenti keçən həftə Xameneinin “asan hədəf” olduğunu bəyan edib. İsrailin Baş naziri Benyamin Netanyahu da Xameneini hədəf almağı istisna etməyərək, onun ölümünün “münaqişəni gərginləşdirməyəcək, əksinə, bitirəcək” deyib. Ötən həftə İsrailin müdafiə naziri İsrail Kats daha da irəli gedərək, İran raketinin İsraildəki xəstəxanaya düşməsindən sonra Xameneinin “mövcudluğunu davam etdirməsinə icazə verilə bilməz” deyib.

Ali Rəhbər Hədəfində: Fəsadlar və Risklər

Mütəxəssislər bildirirlər ki, Xamenei öldürülsə, yerinə başqası təyin edilə bilər, lakin rejim dəyişikliyinə hər hansı cəhd dövlətin tamamilə çökə riskini daşıyır – bu da İranı parçalaya və Yaxın Şərqdə sarsıntı yarada bilər. Hətta rejim dəyişikliyi baş versə belə, bu, ABŞ və ya İsrailə dost bir hökumət yaratmaya bilər, əksinə, daha sərt fiqurları gücləndirə bilər. Onlar xəbərdarlıq edirlər ki, belə bir dəyişiklik, Amerika və İsrailin zərbələrinin yaratdığı dağıntılara cavab olaraq İranın nüvə silahına sahib olmaq cəhdini sürətləndirə bilər. Həmçinin, uzun müddətdir güc və müstəqillik uğrunda mübarizə aparan separatçı hərəkatların mövcud olduğu İran, hökuməti düşərsə, daxili parçalanma və xaosla üzləşə bilər.

İran, 90 milyondan çox əhalisi olan və dünyanın ən qədim davamlı sivilizasiyalarından birinə ev sahibliyi edən bir dövlətdir. Onun sərhədləri təxminən 100 ildir ki, az-çox stabil qalıb. İslam Respublikası müxtəlif etnik və dini qrupların mövcudluğuna baxmayaraq bu sərhədləri qoruyub saxlaya bilib.

İran Rejiminin Zəif Nöqtələri və Vərəsəlik Qeyri-müəyyənliyi

86 yaşlı din xadimi 1979-cu il İslam İnqilabından sonra, ABŞ-ın dəstəklədiyi monarxiya devrildikdən on il sonra hakimiyyətə gələrək 35 ildən çoxdur ki, İranın ən yüksək səlahiyyətli şəxsi kimi ölkəni idarə edir. İllər keçdikcə o, səlahiyyətlərini möhkəmləndirib və sərt İslam qanunları altında dəmir əllə idarə edib. Sosial azadlıqlar tələb edən etiraz dalğalarını getdikcə artan qəddarlıqla yatırıb və İranın təsirini öz sərhədlərindən kənara, proksi milis şəbəkəsi vasitəsilə genişləndirib. Taleyi sual altında olan Xameneinin yerinə kimin gələcəyi və bu qeyri-müəyyənliyin daha böyük iğtişaşlara səbəb ola biləcəyi diqqət mərkəzindədir.

Ali Rəhbər ömürlük 88 üzvlü Ekspertlər Məclisi tərəfindən seçilir və rəsmi olaraq varis təyin etmir. Lakin The New York Times, şənbə günü üç İran rəsmisinə istinadən bildirib ki, Xamenei öldürüldüyü təqdirdə, onun yerinə keçə biləcək üç yüksək rütbəli din xadimini namizəd kimi göstərib. Qəzetin yazdığına görə, Xamenei, müharibənin intensivləşməsi halında rəsmilərin geniş nəticələrə hazırlaşdığını əlavə edərək, ölümündən sonra sürətli və nizamlı bir keçidin təmin edilməsini istəyir. Xameneinin yerini kimin tutacağı hələ dəqiq deyil, lakin bu proses, uzun müddətdir ki, İslam Respublikasına qarşı çıxan separatçı qrupların bunu fürsət kimi görməsi ilə baş verə bilər.

İsrail artıq İranın bir neçə əsas hərbi fiqurunu öldürüb və mütəxəssislər bildirirlər ki, İran rejimi indi ən zəif nöqtəsindədir. Vaşinqtondakı Quincy İnstitutunun icraçı vitse-prezidenti Trita Parsi, rejim dəyişikliyinin İsrail və ya ABŞ-ın Xameneini əvəz edəcək bir fiquru düşünməsini və ölkəyə qoşun göndərməsini tələb edəcəyini deyib. İsrailin ehtimal ki, dəstəkləyəcəyi fiqur, 1979-cu ildə devrilən İran monarxının ABŞ-da yaşayan oğlu Rza Pəhləvidir. Pəhləvi İsrailin hərəkətlərinə dəstək verib, bu da İran diasporasının bəzi üzvlərinin tərifinə, digərlərinin isə xəyanət ittihamlarına səbəb olub. İsrail Diaspor İşləri Naziri Amihai Çikli iyunun 13-də X-də Pəhləvi ilə əl sıxdığı təbəssümlü şəklini paylaşaraq “Tehranda tezliklə” yazıb. Pəhləvi daha sonra BBC News-ə bildirib ki, İsrailin İranla münaqişəsi İran rejimini devirmək üçün bir fürsətdir. Mütəxəssislər deyirlər ki, əgər Ali Rəhbər öldürülərsə və Qoruyucu Şura varis təyin etməyi gecikdirərsə, qeyri-sabitlik riski arta bilər. Parsinin sözlərinə görə, Xameneinin potensial ölümünün mümkün nəticəsi tam rejim çöküşüdür. Parsi CNN-ə bildirib: “Rejim dəyişikliyi sadəcə dövləti çökdürmək və yaranan xaosa imkan vermək deməkdir.”

Potensial Xaos: Etnik Qruplar və Daxili Parçalanma

Mütəxəssislər bildirirlər ki, İran rejiminin çökəcəyi təqdirdə bir neçə ssenari baş verə bilər, lakin bunların heç birinin ABŞ-ın və ya qonşu dövlətlərin istəyinə uyğun olması gözlənilmir. Tehran Universitetinin Beynəlxalq Münasibətlər kafedrasının dosenti Həməd Musəvi, hərbi müdaxilənin “nadir hallarda demokratikləşməyə səbəb olduğunu” xəbərdar edib. Musəvi CNN-ə deyib: “İraq və Əfqanıstan təcrübəsinə baxın... Hər iki ölkə uzun illər qeyri-sabit olub.” O əlavə edib ki, İran bu ölkələrdən “daha mürəkkəbdir”.

Mümkün nəticələrdən biri, İran ordusunun digər elementlərinin hakimiyyəti ələ keçirməsidir. Parsi deyib ki, onlar İsrail və ya ABŞ ilə diplomatik yollar axtarmağa ehtimal ki, maraqlı olmayacaqlar, əksinə, daha çox hücumların qarşısını almağın yeganə yolunun nüvə bombasına sahib olmaq olduğunu görən daha sərt bir yanaşma tətbiq edə bilərlər. Parsi bildirib ki, hakimiyyəti ələ keçirə biləcək hərbi fraksiyalar “ABŞ-ın ağlında olan rejim dəyişikliyi növündə olmayacaqlar”.

Başqa bir mümkün ssenari, İranın müxtəlif etnik qruplarının hakimiyyət uğrunda mübarizə aparması ilə xaosun dərinləşməsidir. İran, farslar, azərilər, ərəblər, bəluçlar və kürdlər də daxil olmaqla müxtəlif əhaliyə malikdir. Xameneinin onilliklər boyu davam edən hakimiyyəti dövründə İslam Respublikası, bəzi qrupların pis rəftarla üzləşməsinə baxmayaraq, vətəndaş və etnik iğtişaşları əsasən nəzarətdə saxlamağı bacarıb. Ötən il Amnesty International təşkilatı, azlıqların “təhsil, iş, kifayət qədər yaşayış və siyasi vəzifələrə çıxışlarında” ayrı-seçkiliklə üzləşdiyini bildirmişdi. “Etnik azlıqların məskunlaşdığı bölgələrə davamlı investisiya çatışmazlığı yoxsulluğu və marginallaşmanı daha da artırıb.”

Azərilər, Azlıq Hüquqları Qrupunun məlumatına görə, İranın ümumi əhalisinin təxminən 16%-ni təşkil edir. Şiə qrupu İslam Respublikasındakı ən böyük və ən yaxşı inteqrasiya olunmuş azlıq olsa da, yenə də bərabərsizliklə üzləşib. Ərəblər isə 4 milyona qədər əhalini təşkil edir və illərdir marginallaşmaya məruz qalıblar. Bəluçi dilində danışan bir sıra qəbilələrdən ibarət olan bəluçlar, İran əhalisinin təxminən 5 milyonunu təşkil edir. Əsasən sələfi sünni qrupu qonşu Pakistan və Əfqanıstana qədər uzanır və bu da separatçı münaqişənin sərhədləri aşma ehtimalını artırır. Bəluç sünni yaraqlı qrupu olan “Ədalət Ordusu” təşkilatı, İsrailin İrana zərbələrinə dəstək verərək bəyanatında bildirib: “Aydındır ki, indiki hücum İrana yox, Vəliyyi-Fəqih (hakim) rejiminədir, Allahın iradəsidir ki, biz, İran xalqı üçün bu boşluqdan ən yaxşı şəkildə istifadə etmək üçün zəmin hazırlanmışdır.”

Kürdlər İran əhalisinin təxminən 10%-ni təşkil edir və əsasən İraq və Türkiyə ilə sərhəd boyu məskunlaşıblar. Amnesty International-ın sözlərinə görə, onlar “dərin köklü ayrı-seçkiliyə” məruz qalıblar. İranın millətçi və separatçı yaraqlı qrupu olan Kürdüstan Azadlıq Partiyası, İsrailin zərbələrini dəstəkləyən bir bəyanat yayımlayaraq, “İranın hərbi və təhlükəsizlik imkanlarının məhv edilməsi prosesini” dəstəklədiyini bildirib. İranda kürd üsyanı, həmçinin hər ikisində böyük kürd azlıqları olan və müstəqillik tələb edən qonşu İraq və Türkiyə üçün əsas narahatlıq mənbəyi olacaq.

Gələcək Senarilər: Nüvə Silahı və Vətəndaş Müharibəsi Təhlükəsi

ABŞ mühafizəkarlarından dəstək alan başqa bir sürgündəki qrup isə bir vaxtlar ABŞ tərəfindən terror təşkilatı kimi təyin edilmiş, lakin bu gün İran əleyhinə tanınmış siyasətçiləri əsas müttəfiqləri sayılan kölgəli müxalif qrup olan Mücahidin-e Xalq (MeK) təşkilatıdır. İran, təşkilatı 1980-ci illərdə bir sıra hücumlar həyata keçirməkdə ittiham edərək terrorizmdə günahlandırır. MeK bu ittihamları rədd edir. Bu, İslam Respublikası ilə mübarizə aparan ən yaxşı təşkilatlanmış müxalif qruplardan biridir, lakin zorakı keçmişi və İraq Prezidenti Səddam Hüseyni onun İranla on ilə yaxın davam edən müharibəsi zamanı dəstəklədiyi üçün iranlılar arasında az dəstəyə malikdir.

Parsi bildirib ki, əgər İran rejimi çökərsə, “İsraillilər və bəlkə də ABŞ tərəfindən etnik separatçı qruplara dəstək olacaq”. Bu, dövlətin qalıqlarının separatçılarla döyüşməklə məşğul olacağı bir vəziyyətə gətirib çıxaracaq. Demokratiya üçün Qeyri-zorakı Təşəbbüsün icraçı direktoru və indiki rejimə qarşı çıxan keçmiş İran qanunvericisi Fatimə Həqiqətcû, indiki hökumət devrilərsə, İranın vətəndaş müharibəsinə sürüklənə biləcəyindən qorxduğunu ifadə edib. O, CNN-dən Bekki Andersona deyib: “Bu rejimdən qurtulmaq istərdim. Mən müxalifətəm. Əsas narahatlığım... mən vətəndaş müharibəsinin əlamətlərini görürəm.”

24 saat