Yanğınlar Hatayın zəlzələ yarasını dərinləşdirir

Səmada qaranlıq buludların toplanması və yandırıcı küləklərin gətirdiyi kəskin tüstü Türkiyənin Hatay vilayətinin sakinlərini dəhşətə saldı. "Sanki yuxudan oyanmışdım, lakin yenidən bir kabusun içində idim", - deyə 23 yaşlı Hatice Nur Yılmaz səsi titrəyə-titrəyə telefonla Antakyadakı konteyner evindən alovları seyr etdiyini təsvir etdi. Yılmaz Türkiyənin şimal-qərbində, Antakyadan təxminən 643 kilometr (400 mil) uzaqlıqda yerləşən Eskişehir Osmangazi Universitetində təhsil alır. Lakin Hatayda meşə yanğınları başlayanda o, ailəsinin müvəqqəti evində idi. Ev bu dəfə zərər görməsə də, keçmişin ağrılarını yenidən canlandırdı. "Əvvəlcə səmaya baxdıq… çaşqınlıq içində. Dağlardan tüstü yüksəlirdi. Külək gücləndi və alovlar yüksəlməyə davam etdi", - deyə Yılmaz "eyni panika, eyni boğucu qorxu"nu təsvir etdi. Türkiyə iyun ayının sonundan bəri meşə yanğınları ilə mübarizə aparır, lakin iyulun əvvəlində baş verən xüsusilə güclü yanğın nəticəsində ən azı üç nəfər həyatını itirib, 50 mindən çox insan isə evindən didərgin düşüb. Türkiyənin cənub-şərqində yerləşən Hatay vilayəti xüsusilə ağır zərbə alıb. Bu, iki il yarımdan əvvəl bölgəni viran qoyan zəlzələdən sağ çıxanlar üçün ağrılı xatirələri təzələyib. 2023-cü il fevralın 6-da Yılmaz ailəsinin indi dağılmış evində şirin yuxuda olarkən sübh tezdən 7.8 bal gücündə zəlzələ baş verdi. Zəlzələ və ardınca gələn güclü afterşoklar Türkiyədə 53 mindən çox insanın ölümünə səbəb oldu, ölkənin cənub və cənub-şərqində, o cümlədən Yılmazın ailəsinin evi də daxil olmaqla, yüz minlərlə binanı dağıtdı və ya zədələdi. Qonşu Suriyanın şimalında da 6 minə yaxın insanın həlak olduğu güman edilir. Zəlzələdən iki ildən çox keçməsinə baxmayaraq, Beynəlxalq Qırmızı Xaç və Qırmızı Aypara Cəmiyyətləri Federasiyasının məlumatına görə, Yılmazın ailəsi hələ də evindən didərgin düşən yarım milyona yaxın insan arasındadır. "Yanğın xəbərini görən kimi əmimin həyat yoldaşına zəng etdim, çünki onların evi meşə yanğınlarına çox yaxın idi", - deyə Yılmaz bildirdi. "Ağlayırdı. Dedi ki, "Nəyi götürə biləriksə, onu yığışdırırıq, bizə qaçmağı deyirlər." Yılmazın əmisi şəhər mərkəzindəki yenidənqurma işlərindən uzaqlaşmaq üçün Antakyanın kənarında yerləşən Güldərənə köçmüşdü. Yanğınlar sağ qalanların çətinliklə yenidən qurduğu kövrək normal həyatı məhv etdi. "Meyvə ağacları, tərəvəzlər olan bağçalar hamısı yanıb… lakin xoşbəxtlikdən evləri yanmayıb". "Qonşunun saman tayası məhv olmuşdu. Heyvanlar tələyə düşüb məhv olmuşdu", - Yılmaz qohumları ilə söhbətindən danışdı.

Qarışıq özünütəminat

Meşə yanğınlarının səbəbləri müxtəlif amillərin – o cümlədən insan fəaliyyəti və şübhəli yandırma – yüksək yay temperaturu (30-35 dərəcə Selsi) və quraq şəraitin birləşməsi nəticəsində baş verdiyi güman edilir. Alovlar ilk dəfə təpələri bürüyəndə, sakinlər dərhal təkmilləşdirilmiş üsullarla hərəkətə keçdiklərini bildirdilər. Qonşular quyu suyu və bağ şlanqlarından istifadə edərək vedrə dəstələri qurdular, digərləri isə elektrik kəsintiləri səbəbindən nasosları işə salmaq üçün generator axtarışına çıxdılar. Hər iki fəlakət zamanı könüllü təşəbbüslərdə iştirak edən Antakyanın Serinyol məhəlləsindən olan 42 yaşlı polad podratçısı Ethem Askar üçün fəlakətə reaksiya tərzindəki oxşarlıqlar qaçılmazdır. "Zəlzələdə gecikdiyi kimi, yanğında da eyni şey oldu", - deyə o, bəraətsiz şəkildə bildirdi və əlavə etdi ki, yanğınlardan birində yanğınsöndürmə xidmətlərinin kifayət qədər helikopter göndərməsi saatlar çəkib. "Əgər düzgün ilkin müdaxilə olsaydı, bu miqyasda dağıntılar baş verməzdi", - Askar dedi. Bunu kompensasiya etmək üçün Askar və digər sakinlər kömək etməyə çalışdılar. "Bizim təxminən 45 könüllüdən ibarət qrupumuz – zəlzələdən sonra dağıntıların təmizlənməsi, ərzaq paylanması, uşaqlara dərs keçməkdə iştirak edən eyni insanlar – yenidən səfərbər olduq", - Askar dedi. "İlkin reaksiya minimal olur, sonra demək olar ki, çox gec olanda daha çox resurs gəlir. Növbəti gün yanğın böyük idi." O, xarabalıqları qazmağın dəhşətli təkrarını xatırladan təlaşlı evakuasiyaları təsvir etdi. Yanğınsöndürənlər yüksək dağ kəndlərindən sakinləri və onların heyvanlarını evakuasiya edə bildilər və insanları tələbə yataqxanalarına, heyvanları isə digər tövlələrə yerləşdirdilər, lakin kəndlər əhəmiyyətli dərəcədə zərər gördü. Lakin Hatay Böyükşəhər Bələdiyyəsinin yanğınsöndürmə idarəsinin rəisi İlyas Yıldırım yanğınsöndürənlərin müdaxiləsində hər hansı gecikmənin olduğunu rədd etdi. "Yanğına gecikmiş reaksiya olmadı. Bizim ilkin müdaxilə qruplarımız Hatayda mövqe tutmuşdu və dərhal müdaxilə etdi", - Yıldırım dedi. "Dörd yerdə eyni vaxtda baş verən yanğınları söndürmək üçün əlavə bölmələr cəlb edilsə də, bu əməliyyat zəlzələyə reaksiya protokollarından prinsipial olaraq fərqlənir", - o əlavə etdi. "Son yanğınlar zamanı heç bir əməliyyat gecikməsi baş vermədi."

Zəlzələnin əks-sədası

Askar kimi, Yılmaz da ailəsinin və qonşularının meşə yanğınları ilə mübarizə aparmaq üçün özlərinə güvənmək məcburiyyətində qaldığını hiss etdi – bu, zəlzələ zamanı hiss edilən duyğuya bənzəyirdi. "Elektrik yox idi… Mənim iki əmim… qonşuları ilə vedrə və şlanqlarla alovları söndürməyə çalışırdılar, tamamilə tək idilər", - o dedi. Dörtyolda başqa yerlərdə yanğınların qismən söndürüldüyü, sonra yenidən alovlandığı xəbərləri Yılmaz üçün dözülməz hala gəlib. Antakyada iyunun 30-da başlayan yanğınlar iyulun 4-də Dörtyola çatıb. "Burada qalmaq artıq yorucu. Bu şəhərə qayıtmaq… daim toz-duman içində, xəyal şəhəri kimi hiss olunur", - Yılmaz dedi.

Hatay valisi Mustafa Masatlı bazar ertəsi günü doqquz yayladan 920 evin və 1870 vətəndaşın evakuasiya edildiyini bildirdi. Zərərin qiymətləndirilməsi davam edir. Antakya və Dörtyoldakı yanğınlar böyük ölçüdə nəzarət altına alınsa da, departament rəisi Yıldırımın sözlərinə görə, digər ərazilərdə alovlanmalar davam edir. Hatayın cənub-qərbində və şimal-şərqində yerləşən Samandağ və Serinyol kimi yerlərdə yeni yanğınlar qeydə alınıb. Bu alovlanmalar yanğınsöndürənləri və xilasediciləri gərginlikdə saxlayır və onların enerjisini tükəndirir. Hatay Yanğınsöndürmə Departamenti serjantı Deniz Nurun sözlərinə görə, ehtiyat tədbiri olaraq Hatayın Dörtyol və Antakya bölgələrində təxminən 6500 nəfər evakuasiya edilib. "Daimi qeyri-sabitliyin psixoloji yükü çox böyükdür", - könüllü Askar izah etdi. "İnsanlar hər gün başqa bir şeyin olacağı qorxusu ilə oyanırlar", - o dedi. "Yeni evləri olsa belə – və bir çoxları hələ də konteynerlərdə yaşayır, valideynlərim aylarla belə yaşadı – əsas narahatlıq yoxa çıxmır." "Necə normal hiss edə bilərsən? Mən zəlzələdən sonra üç ay yarımdan çox maşınında yaşayan bir tibb bacısı tanıyırdım. Yolların və mənzillərin tikilməsi bu təcrübələri silmir. Travma qəlbimizə hopub", - o dedi. "Hər birimizə iki ildən sonra belə ciddi psixoloji yardım lazımdır", - Askar əlavə etdi. "Mən özüm hələ bunu həzm etməyə başlamamışam. Ağlamağa, düzgün kədərlənməyə vaxt yoxdur… Biz bunu təxirə salmışıq. Sadəcə əlimizdən gələni etməyə davam edirik."

Xarabalıqlar arasında həyat

Bir vaxtlar zəngin multikultural irsi ilə tanınan, memarlığında, mətbəxində və festivallarında Türk, Ərəb və Xristian təsirlərini özündə birləşdirən Hatayın, tarixi adı Antioxiyanın geniş əraziləri hələ də xarabalıq dağları ilə müəyyən edilir. Tələbə Yılmaz, keçmiş geniş iki mərtəbəli ailə evlərindəki daha yaxşı vaxtları xatırlayır. Yayda universitetdən gələn uşaqlıq dostları ilə indi xarabalıqda olan izdihamlı Kurtuluş küçəsindəki kafelərdə görüşərdilər. Onun valideynləri indi 21 kvadratmetr (226 kvadratfut) sahəsi olan, bir otaqdan və birləşdirilmiş mətbəx-qonaq sahəsindən ibarət, boşluqdan maksimum istifadə etmək üçün paltarlarını yığıb saxlama qutularına qoyaraq səliqəli saxladıqları bir konteynerdə yaşayırlar. Yaz aylarında və tətillərdə, o və üç bacı-qardaşı universitetlərindən Antakyaya qayıdanda, bütün ailə yatmaq üçün döşəməyə mat sərir. "Ən böyük problem şəxsi məkanın olmamasıdır", - o izah etdi. "Mənim dağlara baxan öz otağım vardı… və çoxlu qonaqlarımız olardı."

İndi də yığıncaqlar keçirilir, lakin insanlar konteynerlərin kənarında qurulmuş plastik stullarda oturur, kart oynayırlar. "Mən çölə çıxmağı, səyahət etməyi, sadəcə bir insan kimi nəfəs almağı arzulayıram. Lakin tanıdığım köhnə yerlər yoxa çıxıb, dağılıb", - Yılmaz dedi. "Yeniləri varmı? Harada? Və harada olduğunu bilsəm belə, ora necə gedə bilərəm? Nəqliyyat sadəcə bir maneədir. Bu problemlər üst-üstə yığılır, dözülməz dərəcədə ağırlaşır", - o əlavə etdi. Lakin, mürəkkəb fəlakətlərə baxmayaraq, Hatayla qırılmaz bir bağ davam edir. Askar həyat yoldaşı, 10 yaşlı oğlu və valideynləri ilə iki ilə yaxın konteynerdə yaşadıqdan sonra cəmi altı ay əvvəl yeni evə köçdü. "Bütün xatirələrim, həyatım, uşaqlığım, dostlarım buradadır", - o dedi. "Hataydan olan insanlar başqa heç bir yerdə düzgün yaşaya və nəfəs ala bilməzlər. Zəlzələdən sonra atamı üç ay başqa yerə apardım", - Askar əlavə etdi. "Qayıdanda bir daha heç vaxt tərk etməyəcəyinə and içdi, hətta konteynerdə yaşamaq məcburiyyətində qalsa belə. Bu torpaq qanımızdadır."

24 saat