Yunanıstan, Avropa İttifaqının "2030 Okean Mühafizəsi Hədəfləri" çərçivəsində İtaliya və Türkiyə sahillərindəki adalarda dəniz parkları təsis etmək qərarına gəlib. Bu parkların elan edilmiş məqsədi dəniz canlılarını qorumaqdır. Lakin faktiki olaraq, bu zonalar Türkiyənin müəyyən etdiyi ərazi sularını pozur. Yunanıstanın Baş naziri Kiryakos Miçotakis isə Türkiyəyə meydan oxuyaraq bildirib: "Türkiyənin ərazi suları ilə bağlı açıqlaması əhəmiyyətli deyil. Bu, bizim ərazi sularımızı dəyişdirməyəcək."
Yunanıstanın Egey Dənizindəki Genişlənmə Planları
Bazar ertəsi Yunanıstanın ekoloji araşdırmalarla birlikdə təqdim etdiyi xəritələrə əsasən, 9500 kvadratkilometr sahəyə malik Egey dənizi parkı ilkin olaraq Türkiyədən daha cənubda yerləşən Cənubi Kiklad adaları ətrafında genişləndiriləcək. Miçotakis qeyd edib ki, bu dəniz parkları "Aralıq dənizində ən böyük dəniz milli parkları" olacaq. O əlavə edib: "Bunlar bizə hədəfə planlaşdırılandan xeyli əvvəl çatmağa imkan verəcək. Onlar dalğaların altındakı canlılar üçün geniş sığınacaqlar rolunu oynayacaq." Baş nazir, qeyd olunan ərazilərdə dəniz dibində torla balıq ovunun qadağan ediləcəyini də bildirib. Bu park sahələrini qorumaq məqsədilə Yunanıstan donanması bölgələrdə intensiv patrul xidməti həyata keçirəcək. Hətta Türkiyənin elan etdiyi ərazi sularında belə, yunan gəmiləri bu sahələrin mühafizəsini təmin edəcək. Yunanıstan hökuməti, hər iki parkın ümumi sahəsinin 27500 kvadratkilometrə çatdığını və onları gələcəkdə daha da genişləndirmək niyyətində olduğunu açıqlayıb.
Ankaranın Rəsmi Reaksiyası: Birtərəfli Addımlara Qınama
Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyi, Yunanıstanın ekologiya kimi universal dəyərlərdən istifadə edərək siyasi məqsədlər güddüyünü, lakin bu parkların Egey və Aralıq dənizində qonşular arasındakı mübahisələrə hüquqi təsirinin olmayacağını bildirib. Nazirlik, Türkiyənin də dəniz həyatını qorumaq üçün öz layihələrini yaxın günlərdə ictimaiyyətə açıqlayacağını əlavə edib. Xarici İşlər Nazirliyindən verilən bəyanatda, "Egey və Aralıq dənizi kimi qapalı və ya yarı-qapalı dənizlərdə birtərəfli hərəkətlərdən qaçınılmalıdır" ifadəsinə yer verilib. Yunanıstan hökuməti, ictimai məsləhətləşmələr başa çatdıqdan sonra Ətraf Mühit Nazirliyinin iki Prezident Fərmanı layihəsi hazırlayacağını və bunların oktyabr ayının sonunadək Dövlət Şurasına təqdim ediləcəyini açıqlayıb. Bu fərmanlar dərc edildikdən sonra sözügedən dəniz parkları rəsmən qurulacaq.
Oxucu Şərhləri
Maraqlı olan budur ki, bu yanaşma, ətraf mühitin mühafizəsinin əsl məqsədlərini zəiflədə bilər. Əgər Yunanıstanın niyyəti əslində ekoloji qorumadırsa, belə hərəkətlər beynəlxalq əməkdaşlığın və ətraf mühitin qorunması səylərinin etibarlılığına mənfi təsir edə bilər. Beləliklə, uzunmüddətli perspektivdə, bu strateji hərəkətlərin Aralıq dənizindəki əməkdaşlığa ziyan vurma ehtimalı, ətraf mühitin qorunmasına gətirəcəyi faydalardan daha çoxdur.
Bütün bunları nəzərə alaraq, belə bir sual ortaya çıxır: Yaxın gələcəkdə Aralıq dənizi regionunda daha davamlı və ədalətli əməkdaşlığı təmin etmək üçün hansı alternativ mexanizmlər tətbiq edilə bilər?
Ancaq bu vəziyyətin fərqli olması da mümkündür. Avropa İttifaqının dəstəyi və "2030 Okean Mühafizəsi Hədəfləri" çərçivəsində həyata keçirilməsi, əgər Yunanıstan bu hədəflərə əməl edirsə, tarixi nümunələrdən fərqli bir element əlavə edə bilər. Bu halda, Yunanıstanın hərəkətlərinin əsas mahiyyəti mübahisəli ərazilərə nəzarətin qazanılması olsa da, eyni zamanda ekoloji qorunmanın da qeyd edilməsi beynəlxalq ictimaiyyətin reaksiyasını yumşalda bilər. Lakin bu, Yunanıstanın hərəkətlərinin beynəlxalq hüquqa uyğun olub-olmadığını dəyişmir. Bu cür yanaşmanın uzunmüddətli nəticələri və beynəlxalq hüquq kontekstində bu yanaşmanın davamlılığının qiymətləndirilməsi zəruridir. Əgər Yunanıstanın hərəkətləri beynəlxalq hüquqa zidd olarsa, "dəniz parkı" pərdəsi münaqişənin artmasına səbəb ola bilər.
Məsələnin həlli üçün ərazi iddialarından kənarda qalan, hər iki ölkə üçün faydalı ola biləcək bir yanaşma, beynəlxalq bir qurumun nəzarəti altında ortaq bir dəniz qoruma zonası yaratmaq ola bilər. Bu zona, həm Yunanıstanın, həm də Türkiyənin dəniz sərvətlərindən faydalanmasına imkan verərkən, eyni zamanda ətraf mühitin qorunmasını təmin edə bilər. Bu yanaşma, hər iki tərəfin maraqlarını nəzərə alaraq, gərginliyi azalda və uzunmüddətli əməkdaşlığa zəmin yarada bilər. Bu ortaq zonanın idarə olunması üçün müstəqil, beynəlxalq səviyyədə etibarlı bir qurumun iştirakı da əsas şərtdir.
Yunanıstanın bu hərəkəti, 1974-cü ildən bəri Kipr məsələsində olduğu kimi, Türkiyə ilə olan mürəkkəb münasibətlərini daha da gərginləşdirə bilər. Avropa İttifaqının "2030 Okean Mühafizəsi Hədəfləri" proqramının belə bir mübahisəli əraziyə tətbiqi, Avropa İttifaqının özünün bu bölgədəki geopolitik rollarını və ərazi iddiaları ilə əlaqəli məsələlərdəki mövqeyini yenidən nəzərdən keçirməsini tələb edir. Maraqlıdır ki, bənzər ekoloji layihələr beynəlxalq hüquq və ərazi bütövlüyünü nəzərə alaraq nə dərəcədə həyata keçirilir? Bu layihələr sadəcə ətraf mühitin qorunması məqsədi daşıyır, yoxsa gizli geosiyasi məqsədlərə xidmət edir? Bu sualın cavabı, Aralıq dənizindəki gərginliklərin gələcək təkamülünü anlamaq üçün vacibdir. Əgər Yunanıstan bu addımlarının əsas məqsədinin ətraf mühiti qorumaq olduğunu iddia edirsə, Türkiyə ilə olan ərazi mübahisələrini həll etmək üçün daha dialoq yönümlü yanaşmanın necə mümkün ola biləcəyini düşünmək lazımdır.
Yunanıstanın hazırkı hərəkətlərinin uğurlu olub-olmayacağı beynəlxalq hüququn dəqiq tətbiqinə və digər maraqlı tərəflərin reaksiyasına bağlıdır. İngiltərənin Misir nümunəsindən fərqli olaraq, Yunanıstanın hərəkətləri beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən daha sıx şəkildə nəzarət altında ola bilər. Bundan əlavə, tarixi paralelliklər bəzən yanıltıcı ola bilər; çünki beynəlxalq münasibətlər, siyasi iqlim və beynəlxalq hüququn inkişafı dəyişkən faktorlardır. Bu səbəbdən keçmişdəki hadisələrdən çıxarılan dərslər, hazırkı vəziyyətdə tam olaraq tətbiq oluna bilməz. Yunanıstanın bu hərəkətinin uzunmüddətli nəticələri, əsasən, diplomatiya və beynəlxalq mübahisələrin həllinin necə idarə olunmasından asılı olacaqdır. Bu kontekstdə, Avropa İttifaqının bu vəziyyətə necə reaksiya verəcəyi həlledici əhəmiyyət kəsb edir.
Bununla belə, gəlin məsələnin bu tərəfini də nəzərə alaq: Avropa İttifaqının "2030 Okean Mühafizəsi Hədəfləri" çərçivəsində dəniz parklarının qurulması Yunanıstanın hərəkətlərinə qanuni bir zəmin yaradır. Bu hədəflərin əsas məqsədi biomüxtəlifliyin qorunmasıdır və Yunanıstanın hərəkətləri bu məqsədlə uzlaşır. Əlbəttə, ərazi mübahisəsi olduğu yerlərdə dəniz parklarının təsis edilməsinin risklərini nəzərə almaq vacibdir, amma bu, o demək deyil ki, Yunanıstanın hərəkətləri tamamilə əsassızdır və ya yalnız ərazi iddiaları ilə motivlənmişdir. Yunanıstan, ekoloji maraqları siyasi məqsədlərlə birləşdirməklə, beynəlxalq ictimaiyyətdə mənfi təəssürat yarada bilər. Ancaq bu, həmişə ərazi iddiasının həqiqətən də əsas motiv olduğunu demək deyil. Beynəlxalq hüquq normalarına uyğun olaraq dəniz parklarının təsis edilməsi prosesi və ərazi mübahisələrinin həlli yolları barədə daha ətraflı araşdırma aparmaq zəruridir.
Yunanıstanın bu hərəkətinin iqtisadi əhəmiyyətini də nəzərə almaq lazımdır. Dəniz parkları balıqçılıq və turizm sektorlarına necə təsir edəcək? Bu təsir İtaliya və Türkiyə üçün necə fərqli olacaq? Bu zonaların idarə olunması və gəlirlərin bölüşdürülməsi hansı mexanizmlər vasitəsilə həyata keçiriləcək? Miçotakis hökumətinin bu addımının daxili siyasi nəticələri nələrdir və bu, Yunanıstanın Avropa İttifaqı daxilindəki mövqeyini necə təsir edə bilər?
Maraqlıdır ki, belə bir strategiya uzunmüddətli perspektivdə Yunanıstanın regional əməkdaşlıq imkanlarını zəiflədə və ya gücləndirə bilər? Bəlkə də, daha konstruktiv bir yanaşma, Türkiyə ilə birgə idarə olunan dəniz qoruma zonalarının yaradılması, daha yaxşı bir nəticəyə səbəb ola bilərdi?
Şərh Yaz