ABŞ Müdaxiləsi ilə İsrail-İran Münaqişəsi Başa Çatdı: 12 Günlük Atəşkəs
Bütün dünyanın narahatlıqla izlədiyi İsrail-İran münaqişəsi ABŞ-ın müdaxiləsindən sonra atəşkəslə nəticələndi. Qarşıdurmanın 12-ci günündə ABŞ Prezidenti Donald Tramp iki ölkənin atəşkəs barədə razılığa gəldiyini elan etdi. Tramp 1967-ci ildə ərəb ölkələri ilə İsrail arasında baş verən "Altı Günlük Müharibələr"i xatırladan bir açıqlama verərək, hər şey planlaşdırıldığı kimi getsə, sona çatacaq müharibənin "12 günlük müharibə" kimi yadda qalacağını vurğuladı. ABŞ Prezidenti müharibənin illərlə davam edəcəyi təqdirdə "bütün Yaxın Şərqi məhv edə biləcəyini" qeyd etsə də, bunun baş verməyəcəyini də əlavə etdi.
"Atəşkəsi Pozmayın!"
Prezident Donald Tramp ilk açıqlamasından altı saat sonra "Atəşkəs qüvvədədir, lütfən pozmayın!" ifadələrini işlətdi. NBC News kanalına danışan Tramp elan etdiyi atəşkəsin "limitinin olmadığını, əbədi davam edəcəyini" bildirdi. İsrail və İran da atəşkəsi qəbul etdiklərini açıqladılar. Baş nazir Benyamin Netanyahunun ofisindən verilən bəyanatda, 13 iyunda başlayan hücumların "məqsədinə çatdığı" və İsrailin nüvə silahları, eləcə də ballistik raketlərdən qaynaqlanan "həyati təhlükəni" aradan qaldırdığı iddia edildi. İsrailin atəşkəslə bağlı hər cür pozuntuya "sərt cavab verəcəyi" də qeyd olundu. İran dövlət televiziyası isə atəşkəsin təmin olunduğunu və bunun "Qatardakı ABŞ bazasına edilən hücum sayəsində İsrailə qəbul etdirildiyini" irəli sürdü. Açıqlamada İran İnqilab Keşikçiləri Ordusu və İranlıların müqaviməti də tərifləndi.
İsrailə Yönəldilən Qəzəb
Atəşkəs qüvvəyə minməzdən əvvəl İranın həyata keçirdiyi raket hücumu nəticəsində Beerşeba şəhərində bir yaşayış binası ciddi zədələndi, 4 nəfər həlak oldu, 22 nəfər yaralandı. İrana qarşı son hücumlarda isə 9 nəfərin həlak olduğu, 33 nəfərin yaralandığı bildirildi. Ölənlər arasında nüvə alimi Məhəmməd Rza Səddiqi də var. Hər iki tərəf atəşkəsi qəbul etsə də, ilk saatlar gərgin başladı. İsrailin Müdafiə naziri İsrail Kats, İranı razılaşdırılmış atəşkəsi pozmaqda ittiham etdi və cavab tədbirləri görülməsini əmr etdi. İsrail Baş Nazirliyinin Ofisi, İranın atəşkəsi iki dəfə pozduğunu iddia edərək İsrailin Tehrandakı bir radar obyektinə "simvolik" hücum həyata keçirdiyini açıqladı. Lakin ABŞ Prezidenti Donald Tramp müdaxilə etdi və "təyyarələri geri qaytarın" mesajını yaydı. İsrailə qəzəbli olduğu hiss olunan Trampın hirsi, verdiyi açıqlamalarda da özünü büruzə verdi. Nitekim, ABŞ Prezidenti vəziyyəti izah edərkən söyüşə belə əl atdı. Tramp son paylaşımında "İsrail İrana hücum etməyəcək. Bütün təyyarələr İranı dostcasına salamladıqdan sonra geri qayıdacaq. Kimsə zərər görməyəcək, Atəşkəs qüvvədədir!" ifadələrini işlətdi. İsrailin açıqlamasında Netanyahunun Trampla görüşdüyü və İsrailin əlavə hücumlardan çəkindiyi bildirildi. İsrailin "Jerusalem Post" qəzetinin xəbərinə görə, Tramp və Netanyahunun telefon danışığının sərt tonda keçdiyi və Prezident Trampın Netanyahuya "Hücumu dayandır" deyərək səsini yüksəltdiyi iddia edildi. Görüşdən sonra "İsrail hücumlarının əhəmiyyətli dərəcədə azaldılması və çoxsaylı hədəflərə yönəlmiş bombardman planının ləğvi" qərarı verildi.
"Tarixi Zəfər Qazandıq"
Atəşkəsdən sonra açıqlama verən İsrail Baş naziri Benyamin Netanyahu, tarixi bir zəfər qazandıqlarını və İranın nüvə proqramını tamamilə ləğv etdiklərini bildirdi. İranın bu proqramı canlandırmağa cəhd edəcəyi halda "eyni güclə cavab veriləcəyini" vurğulayan Netanyahu, "İranın nüvə silahı olmayacaq" dedi. İran Prezidenti Məsud Pezeşkiyan da Səudiyyə Ərəbistanının Vəliəhd Şahzadəsi Məhəmməd bin Salmanla telefonla danışdı. Pezeşkiyan, "İran bölgədə birlik və sülhü gücləndirməyə çalışır" dedi.
İsraildə 28, İranda 606 Ölüm
İsrailin təcili yardım xidmətləri, 13 iyunda başlayan qarşıdurmalarda 28 nəfərin öldüyünü, ümumilikdə 1347 nəfərin yaralandığını bildirdi. İran Səhiyyə Nazirliyi isə 13 iyundan bəri ölkədə 606 nəfərin öldüyünü, 5 mindən çox insanın yaralandığını açıqladı.
Gözdən Pərdə Asma Döyüşü Mü?
İsrail ordusu daxili cəbhə Komandanlığı, İranla əldə olunan atəşkəsdən sonra ölkə daxilində təhsil, iş həyatı və kütləvi fəaliyyətlərə gətirilən məhdudiyyətlərin qaldırıldığını elan etdi. Paytaxt Təl-Əvivdə həyat normallaşdı.
Təxminən 12 gün davam edən qarşıdurmalar zamanı yaşanan maraqlı hadisələr tarixə düşdü və "gözdən pərdə asma döyüşü" ola biləcəyi şərhlərinə səbəb oldu. Belə ki, ABŞ-ın nüvə obyektlərinə hücumdan əvvəl Tehrana xəbər göndərməsi və İranın Fordo nüvə obyektindəki uranı daşıdığını açıqlaması diqqət çəkdi. Eyni maraqlı vəziyyət İranın cavab zərbəsi zamanı da yaşandı. Çünki İran Qatardakı ABŞ bazasını hədəf almadan əvvəl Vaşinqtonla yanaşı Qatara da xəbər verdi və gərginliyin artmasının qarşısını aldı. Donald Tramp da buna cavab olaraq İrana təşəkkür etdi. Hər iki tərəfin həyata keçirdiyi hücumlar nəticəsində hədəflərdə ciddi zərərin yaranıb-yaranmadığının bəlli olmaması da şübhələri artırdı. Trampın atəşkəsi neft qiymətlərində baş verən qəfil yüksəlişlər və "Qiymətləri düşürün!" çağırışının işə yaramaması üzərinə elan etməsi də diqqət çəkən digər detallardan oldu.
Donald Tramp Rejim Dəyişikliyi İstəmir: Xaos Yaradar
ABŞ Prezidenti Donald Tramp, Hollandiyadakı NATO zirvə görüşünə qatılmaq üçün mindiyi təyyarədə jurnalistlərə İranda rejim dəyişikliyi hədəfləmədiyini söylədi. Mövzu ilə bağlı sualı cavablandıran Tramp, "Xeyr. Olsaydı olardı, amma mən bunu istəmirəm" deyərkən, "Hər şeyin ən tez şəkildə sakitləşməsini istəyirəm. Rejim dəyişiklikləri xaotik olur və ideal şəraitdə çox da xaos görmək istəmirik" ifadələrini işlətdi. AP-nin adını açıqlamadığı bir Ağ Ev rəsmisinə istinadən verdiyi xəbərə görə isə, ABŞ-ın daha çox hərbi müdaxilədə iştirak etmək niyyətinin olmadığını Netanyahuya bildirdiyi iddia edildi.
"Qatara Yönəlik Bir Şey Yoxdur"
İran Xarici İşlər naziri Abbas Ərakçi Qətərin Baş naziri və Xarici İşlər naziri Məhəmməd bin Əbdürrəhman Əl Sani ilə görüşərkən, Ərakçi Qətər ərazisində baş verən hücumla bağlı olaraq, "bu addımın dost və qardaş Qətər hökumətinə qarşı bir hərəkət kimi qiymətləndirilməməsi" lazım olduğunu vurğuladı.
Nüvə Məsələsi Qeyri-Müəyyən Qaldı
ABŞ rəhbərliyi İrana yönəlik hücumda nüvə proqramının ləğv edildiyini iddia edərkən, İrandan "Nüvə proqramımızı davam etdirəcəyik" mesajı gəldi. "İranın artıq nüvə silahı istehsal etmək imkanı yoxdur, çünki biz onların hamısını məhv etdik" deyən ABŞ vitse-prezidenti C.D. Vans, İranın gələcəkdə nüvə silahı istehsal etməyə çalışacağı təqdirdə "yenidən ABŞ ordusu ilə qarşılaşacağını" da sözlərinə əlavə etdi.
Digər tərəfdən, İran Atom Enerjisi Təşkilatının rəhbəri Məhəmməd İslami, ABŞ hücumundan sonra nüvə obyektlərindəki vəziyyət barədə açıqlama verərkən, nüvə işləmə prosesində hər hansı bir aksaklığın yaşanmaması üçün planlaşdırma apardıqlarını bildirdi. İslami, hazırda zərər qiymətləndirməsi həyata keçirdiklərini qeyd etdi.
İranın lideri Əli Xameneinin Baş Müşaviri Əli Şəmxani də verdiyi açıqlamada, "Nüvə proqramı obyektləri dağıdılsa belə, oyun bitməz. Zənginləşdirilmiş materiallar, yerli bilik və siyasi iradə qalır" ifadələrini işlətmişdi.
Bu arada, Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi (BAEA) rəhbəri Rafael Qrossi, sosial media hesabından etdiyi paylaşımda, İran Xarici İşlər naziri Ərakçiyə yazdığı məktubda "BAEA ilə əməkdaşlığın davam etdirilməsi uğurlu bir razılaşmanın açarıdır" ifadələrini istifadə edərək, onu görüşə dəvət etdiyini bildirdi.
"Obyektlər Məhv Edilməyib"
ABŞ və İsrail kəşfiyyatı, hücumların İranın nüvə proqramı üçün əsas əhəmiyyət kəsb edən obyektləri məhv etmədiyini iddia etdi. ABŞ kəşfiyyatı tərəfindən aparılan ilkin qiymətləndirmədə, proqramın sadəcə bir neçə ay geri düşməsinə səbəb olduğu bildirildi. Qiymətləndirməni rədd edən Ağ Ev sözçüsü Karolin Leavitt, "Bu sözdə qiymətləndirmə tamamilə yanlışdır" dedi. İsrail kəşfiyyatı tərəfindən paylaşılan qiymətləndirmədə də, ABŞ hücumlarının İranın nüvə proqramını "bir neçə il" geri saldığı, lakin tamamilə məhv etmədiyi iddia edildi.
Çinin Mənfəəti
Çinin 12 günlük İsrail-İran münaqişəsi zamanı İrana gizli şəkildə sursat yardımı etdiyi iddia edilərkən, mütəxəssislər İranda uzun müddət davam edəcək bir gərginliyin ən çox Çinə sərf edəcəyi fikrindədir. Britaniya mətbuatında yayılan xəbərlərə görə, Çinə aid 7 yük təyyarəsinin İranda bilinməyən nöqtələrə eniş etdiyi müəyyən edilib, Çinin İrana sursat və silah yardımı etdiyi təxmin edilir.
Nitekim, mütəxəssislər Yaxın Şərqdə gərginliyin və qarşıdurma mühitinin davam etməsinin Çinin Cənub-Şərqi Asiyada əlini rahatladacağı fikrindədirlər. ABŞ-ın diqqətini Yaxın Şərqə yönəltməsi, Çinə bölgəsində daha rahat hərəkət etməsinə imkan verəcək və bəlkə də Tayvana yönəlik mümkün bir müdaxilənin yolunu açacaqdı. ABŞ-ın hərbi resurslarını Yaxın Şərqdə "sərf etməsi" Pekin üçün əhəmiyyətli bir fürsət təqdim edə bilərdi. Nitekim, ABŞ-ın da bu vəziyyəti istəmədiyi və nüvə obyektlərinə yönəlik hücumundan sonra qarşıdurmanın daha çox uzanmaması üçün İsrailə təzyiq etdiyi təxmin edilir.
Mütəxəssislər Gərginliyi Qiymətləndirdi: Yeni Konsept – "Gözdən Pərdə Asma Müharibəsi"!
Mütəxəssislər, İsrail-İran münaqişəsində 12 gündən sonra atəşkəslə nəticələnən qarşıdurmaları və "gözdən pərdə asma döyüşü" iddialarını qiymətləndirərək, "Belə müharibə olarmı?" sualına cavab verdilər:
Ehtiyatda olan səfir Ümit Pamir: "Yəqin ki, Donald Tramp İsrailin əməllərini təsdiqləyib, İranın zəif çıxacağını, çox asanlıqla təslim olacağını, dağılacağını düşünürdü. Halbuki, İran dərin dövlətdir. Gördü ki, İran geri çəkilmir, 'Sən mənə hücum etsən, mən də Qatardakı ABŞ obyektlərinə hücum edərəm' deyir, yəqin ki, qapalı qapılar arxasında müzakirələr aparılıb. Bir tərəfdən İsrail qane oldu, digər tərəfdən İran çox şey vermədi... İsrail atəşkəsə riayət edəcək, bir sıra danışıqlar aparılacaq. Məncə, gərginliyin hərarəti xeyli azalıb. Hər kəs öz baxımından məqsədinə çatdığını düşünür. İsrail nüvə obyektlərini məhv etdiyini söyləyərkən, ABŞ 'Öz daxilimdəki İsrail lobbilərinə qarşı həmişəki dəstəyimi verdim' deyir, İran da 'Sandığınız qədər zəif çıxmadım, mənim də nələrsə etdiyimi gördünüz' deyir. Çin və Rusiya tənliyə girəndə, İranı tək buraxmayacaqlarını söyləyəndə... Mənim fikrimcə, hər kəsin müəyyən dərəcədə razı qaldığı bərabərliklə bitən bir oyun oldu. Yəni oyun dayandı, hansının daha çox qol vurduğunu görəcəyik."
Ömər Özkızılcık (Ümran Strateji Araşdırmalar Mərkəzi): "İsrail-İran münaqişəsi ilə İran-ABŞ gərginliyi arasında ciddi fərq var. Tərəflər arasında açıq-aşkar bir razılaşma əldə olunub, yəni İran ABŞ bazasına hücum etməzdən əvvəl məsələnin atəşkəsə gedəcəyinə dair bir razılaşma zəmini yaranıb. Gizli diplomatiya olub, Qətərin vasitəçilik etdiyini bilirik. Amma mən Türkiyə və Omanın da iştirak etdiyini düşünürəm... ABŞ ilə İran arasındakı gərginliyə müharibə demək olmaz, lakin İsrail-İran münaqişəsində 12 günlük müddətdə ciddi qarşıdurmalar yaşandı və bir-birinə zərər vurdular...
İsrail bütün hədəflərinə çatdığı üçün atəşkəsə razı vəziyyətə gəldi. Qısa müddətdə tərəflər atəşkəsə riayət edəcəklər, lakin orta və uzun müddətdə o qədər də əmin deyiləm. Çünki İsrail İranı istədiyi kimi bombalama qabiliyyətinə malik olduğunu gördü, yenidən belə bir gərginlik yaşana bilər. Bunu əngəlləyə biləcək yeganə məsələ ABŞ-İran arasında hərtərəfli bir nüvə proqramı razılaşması olmasıdır."
Murat Aslan (SETA): "'Gözdən pərdə asma müharibəsi' deyilən yeni bir konsept ortaya çıxdı. Yəni, münaqişə yaşayan dövlətlər daha çox məhdud güc istifadə edərək bir-birlərini sıxışdırır və siyasi iradələrini qəbul etdirməyə çalışır... İran-İsrail arasındakı mövcud vəziyyət, məhdud güc istifadə edilmədən, tam müharibəyə girmədən natamam bir nöqtədə təşəkkül etdi. Qarşı tərəf sizə cavab verə bilir, raket ata bilir, digər tərəfdən isə tam bir müharibə halı yoxdur, səfərbərlik elan edilmir belə... Dövlətlər bir-birlərinə qarşı güc tətbiq edərkən, hərbi qabiliyyətlərini sərgiləyib ağırlıq mərkəzi olaraq seçdikləri nöqtəyə həssas təsir göstərib, digər tərəfə siyasi iradəsini qəbul etdirmək üçün güc tətbiq edə bilir və qarşı tərəf cavab verdikdə sonu olmayan bir çıxılmaz vəziyyət yaranır. Müharibənin qalibi olmaz, amma çıxarılacaq dərslər burada əhəmiyyətlidir.
Birinci dərs, hər iki dövlət də bir-birinə təsir edə bilmə qabiliyyətinə malikdir. İkinci dərs, hərbi baxımdan öz istehsal edən və istehlak edən dövlətlər hər zaman üstündür. İdxal yolu ilə müvəqqəti həllərlə qarşı tərəfə zərər verə bilmirsiniz, versəniz belə çox məhdud qalır. Buradan Türkiyənin də dərs çıxarması lazımdır, çünki 'Növbəti hədəf Türkiyədirmi?' deyə müzakirə olunur. Ən pis ssenariyə görə hazır olmalısınız. Yəni, raketləri, təyyarələri, quru qoşunları, dəniz qüvvələri, hava hücumundan müdafiəsi ilə inteqrasiya olunmuş şəkildə, yüksək texnologiyanı özünüz istehsal edərək hazır olmalısınız. Üçüncü dərs, xarici təsirlə dövlətlərin rejiminin dəyişməsi çox çətindir, əgər bu baş verərsə qalıcı olmur, Taliban nümunəsində olduğu kimi. İranda heç kim ayağa qalxmadı. Bundan əlavə, belə gərginliklərə iqtisadi cəhətdən də hazır olmalısınız."