Ziad Rahbaninin vəfatı: Livanın musiqi simvolu susdu
Əfsanəvi müğənni Fairuzun və bəstəkar Assi Rahbaninin oğlu, caz fusion janrının öncüllərindən olan məşhur Livan musiqisi xadimi Ziad Rahbani 69 yaşında ürək tutmasından vəfat edib. Beyrutda müalicə aldığı xəstəxanadan verilən məlumata görə, böyük sənətkar və yaradıcı Ziad Rahbaninin qəlbi şənbə günü səhər saat 9:00-da döyünməyə son verib.
Nəsillərə təsir edən irs
Ziad Rahbani mahnıları və xüsusilə də tamaşaları ilə livanlı nəsillərə dərindən təsir göstərmişdi. Onun əsərlərindən sitatlar gənc-qoca hər kəsin dilində idi. Anası Fairuz ərəb mahnısının sonuncu canlı əfsanələrindən və dünya miqyasında ən məşhur ərəb qadınlarından biri idi. Atası Assi Rahbani isə qardaşı Mansour ilə birlikdə klassik Qərb, Rusiya və Latın Amerikası parçalarını Yaxın Şərq ritmləri ilə sintez edərək ərəb musiqisini müasirləşdirmişdi.
Öz sənəti haqqında danışan Rahbani, "Mən Çarli Parker, Stan Getz və Dizzi Gillespie kimi bəstəkarların musiqisinə heyranam. Lakin mənim musiqim Qərbə aid deyil, fərqli ifadə tərzi ilə livanlıdır," deyirdi. Onun caz ritmləri ilə zənginləşdirdiyi mahnıları Fairuz üçün "Şərq cazı" adlandırdığı yeni bir janr yaratmış və Fairuzu gənclər üçün də bir simvol halına gətirmişdi. Fairuz ölkədəki güclü sektarian bölünmələri aşarkən, oğlu qəti şəkildə solçu və dünyəvi mövqe tutaraq Livanın çoxdankı parçalanmalarını qınayırdı.
Siyasi provokator və sosial tənqidçi
Ziad Rahbani bəstəkar olmaqla yanaşı, həm də dramaturq, pianoçu və siyasi provokator kimi tanınırdı. Onun əsərləri 1975-ci ildə vətəndaş müharibəsinin başlamasına qədər mədəniyyətlərin ərimə qazanı olan Livanın hibrid irsini əks etdirirdi. Həmçinin, bu əsərlərdə vətəndaş müharibəsinin doğurduğu qanlı küçə döyüşləri, rəqib milislər arasındakı münaqişələr və 1982-ci il İsrail işğalından sonra yaşanan üç illik zorakı dövr öz əksini tapırdı.
Cəmi 17 yaşında ikən 1974-cü ildə premyerası olan "Nazl el-Sourour" (Xoşbəxtlik Hoteli) adlı ilk tamaşası sinfi bərabərsizlik və repressiya ilə eybəcərləşmiş bir cəmiyyəti təsvir edirdi. Bu tamaşada öz hüquqlarını tələb etmək üçün restoranı ələ keçirən bir qrup işçinin siyasi elita tərəfindən rədd edilməsi canlandırılırdı. Digər bir tamaşasında, "Bennesbeh Labokra Chou?" (Sabah necədir?), o, vətəndaş müharibəsindən sonrakı Beyrutda yorğun bir bar pianoçusu rolunu oynayırdı. Bu əsər Rahbaninin ən təsirli musiqiləri və kəskin şərhləri ilə zəngin idi, o cümlədən məşhur "Deyirlər sabah daha yaxşı olacaq, bəs bu gün necə?" cümləsi ilə yadda qaldı.
Yaradıcılıq və son illər
Rahbani həm də heyrətamiz diapazonlu bir bəstəkar idi. O, ənənəvi ərəb melodiyalarını caz, fank və klassik təsirlərlə birləşdirərək anında tanınan hibrid səs yaratmışdı. Onun canlı çıxışları əfsanəvi idi, tez-tez Beyrutun əsas ticarət rayonlarından olan Hamradakı tüstülü klublarda pianoda ifa edirdi. Son illərdə Rahbani ictimaiyyət qarşısına daha az çıxsa da, gənc nəsillər onun tamaşalarını onlayn olaraq yenidən kəşf edir və musiqisindən etiraz hərəkatlarında istifadə edirdilər. O, bəstəkarlıq və yazmağa davam edir, Livanın siyasi durğunluğu və çürüyən ictimai həyatından duyduğu məyusluqdan tez-tez danışırdı.
Təəssüf və vida
Livanın liderləri, həm dramaturq, həm pianoçu, həm də siyasi provokator olan Livanlı bəstəkara ürəkdən təskinliklərini bildirdilər. Prezident Cosef Aoun Rahbanini "yaşayan bir vicdan, ədalətsizliyə üsyan edən bir səs və məzlumların, marginallaşdırılmışların səmimi aynası" adlandırdı. Baş nazir Navvar Salam isə "Livan müstəsna və yaradıcı bir sənətkarı, ədalət və ləyaqət dəyərlərinə sadiq qalan və bir çoxlarının deməyə cəsarət etmədiyini deyən azad bir səsi itirdi," deyə bildirdi. Onun keçmiş həmkarı, Livanlı aktrisa Karmem Lebbos X-də "Hər şeyin bitdiyini hiss edirəm, Livanın boşaldığını hiss edirəm" yazıb. Ziad Rahbani 90 yaşlı anası Fairuz, bacısı Reema və qardaşı Hali ilə yaşayırdı.
Oxucu Şərhləri
Məqalədə də qeyd olunduğu kimi, Rahbani musiqi tarixində möhtəşəm bir silsilənin davamçısıdır. Bununla əlaqədar olaraq, məsələn, XX əsr musiqisinin digər nəhənglərinin - məsələn, Çaykovski və ya Puççinin vəfatı zamanı da, xalqın reaksiyalarının, mədəni təsirlərin və irsə qoyulan töhfələrin müqayisəsi maraqlı ola bilər. Bu müqayisə, Rahbaninin dünyadakı təsirini daha geniş kontekstdə dəyərləndirməyə kömək edə bilər. Xüsusilə, Rahbaninin siyasi və sosial məsələlərə olan yanaşması ilə, digər sənətkarların oxşar hadisələrə verdiyi reaksiyalar arasında bir oxşarlıq və ya fərq olub-olmaması araşdırıla bilər. Belə bir müqayisə, onun musiqisinin zaman ərzində dəyərini və davamlılığını qiymətləndirmək üçün daha dolğun bir perspektiv təmin edə bilər.
Bunu digər ölkələrdəki musiqiçilərin və sənətkarların təsirləri ilə müqayisə etsək, görərik ki, bəzi hallarda sənətkarlar siyasi və sosial dəyişikliklərin önündə gedirlər, bəziləri isə hadisələrin arxasınca gəlirlər. Ziad Rahbaninin yaradıcılığındakı sosial və siyasi təsirlər də bu müqayisələri mümkün edir. Məsələn, 20-ci əsrin ikinci yarısında bir sıra ölkələrin sənətkarlarının yaratdığı əsərlər də siyasi və sosial həyatla bağlıdır, lakin onların təsiri mütləq Ziad Rahbaninin təsiri qədər həyati və güclü deyildi.
Maraqlı bir sual yaranır: Ziad Rahbaninin vəfatı Livan mədəniyyətinin gələcəyinə necə təsir edəcək və bu itkini necə kompensasiya etmək olar? Gələcək nəsil onun irsi ilə necə tanış olacaq və ya Livan mədəniyyəti onsuz necə inkişaf edəcək?
Onun yaradıcılığı, digər ərəb ölkələrindəki musiqi hərəkatları ilə necə müqayisə olunur? Misal üçün, Misirdəki musiqi inkişafı ilə müqayisədə Livan musiqisinin, xüsusilə də Rahbaninin əsərlərinin siyasi və sosial təsirinin fərqi nədir? Bu müqayisə, Rahbaninin bənzərsizliyini daha aydın göstərə bilər.
Digər tərəfdən, məqalədə onun vəfat səbəbinin ürək tutması olduğu bildirilir. Ancaq bu fakt əsasında onun yaradıcılığının intensivliyi ilə potensial əlaqəni nəzərdən keçirmək vacibdir. Yüksək iş yükü və davamlı yaradıcılıq prosesi onun sağlamlığına mənfi təsir göstəribmi? Bu sualın cavabı, gələcək nəsillərin sənətkarlara daha yaxşı qayğı göstərmək üçün nə etməli olduğunu açıqlayacaqdır.
Əgər Rahbaninin musiqisi daha az siyasi yüklü olsaydı, onun təsiri daha geniş miqyaslı olardı, yoxsa əksinə, məhz bu siyasi əks-səda onun irsi üçün daha vacib idi?
Şərh Yaz