Bret Stephens və Soyqırım İddiaları
“The New York Times” qəzetinin köşə yazarı Bret Stephens, son yazısında İsrailə xüsusi bir xidmət göstərib. O, “Xeyr, İsrail Qəzzada soyqırım törətmir” başlığı ilə çıxış edərək, növbəti dəfə təxribatçı arqumentlər irəli sürüb. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının müxtəlif qurumları və Amnistiya Beynəlxalqı kimi nüfuzlu qlobal təşkilatların Təl-Əvivin məhz bu cinayəti törətdiyini müəyyən etməsinə baxmayaraq, Stephens özünün daha doğru bildiyini iddia edir.
Stephens yazısının ilk abzasında iddia edir ki, əgər hökumətin niyyətləri həqiqətən də genosidal xarakter daşıyırsa və Qəzza əhalisini məhv etməyə qərar veribsə, niyə daha metodik və daha ölümcül hərəkət etmir. O, Qəzza zolağının böyük bir hissəsinin bombardmanlar nəticəsində xarabalıqlara çevrilməsini – evlərin, xəstəxanaların, məktəblərin və digər obyektlərin dağıdılmasını – “metodik” saymır. Stephens, bölgədəki davam edən “hərəkətlərin” kifayət qədər ölümcül olmadığını irəli sürərək, iki ildən az müddətdə “təxminən 60.000” nəfər fələstinlinin həlak olduğunu qeyd edir və niyə “yüz minlərlə insanın ölmədiyini” sorğulayır. O, bu dövlətə qarşı soyqırım iddiaları irəli sürənlərin cavab verməli olduğu ilk sualın “ölüm sayının niyə daha yüksək olmaması” olduğunu bəyan edir.
Stephensin cavab verməli olduğu bir çox suallardan biri də 60.000 insanın qətlə yetirilməsini niyə əhəmiyyətsiz saymasıdır. 2024-cü ilin noyabr ayına qədər Qəzzada ən azı 17.400 uşaq öldürülmüşdü. Lakin bu say belə, onun üçün kifayət qədər “qəddar” görünmür. Həmçinin, "Lancet" tibb jurnalında bir ildən artıq əvvəl, yəni 2024-cü il iyulun 8-də dərc olunmuş bir araşdırmaya görə, Qəzzada həqiqi ölüm sayı artıq 186.000-i keçə bilərdi. Bu rəqəmlər “yüz minlərlə” deyilmi?
Qəzzadakı Faktlar və İddiaların İnkarı
Stephens, soyqırım iddiaları irəli sürənlərdən cavab gözləmək əvəzinə, özünün cavabını təqdim edir: “İsrail açıq-aşkar soyqırım törətmir.” O, BMT-nin soyqırım konvensiyasının "milli, etnik, irqi və ya dini qrupu tamamilə və ya qismən məhv etmək niyyəti" tərifinə istinad edərək, Stephens "Qəzza mülki əhalisini qəsdən hədəf alıb öldürmək barədə İsrail planına dair heç bir dəlil bilmirəm" deyir.
Obyektiv olaraq, bu iddia, toyuq kəsimi müəssisəsinin operatorlarının quşların həyatına qəsdən son qoymaq planının olmamasına dair iddia qədər gülüncdür. 13 ay ərzində 17.400 uşağı təsadüfən öldürmək mümkün deyil. Həmçinin, mülki əhalini qəsdən hədəf almasan, xəstəxanaları və təcili yardım maşınlarını dəfələrlə bombalamazsan. Məcburi aclıq da bu cinayət hesab olunur. Bu mövzuda Stephensin cavab verməli olduğu digər bir sual, iki milyonluq əhalini insan həyatı üçün zəruri olan qida və sudan qəsdən məhrum etməyin bu qrupu "məhv etmək niyyəti" təşkil etməməsidir. Təkcə 2025-ci il iyulun 22-də, Qəzza səhiyyə rəsmiləri ən azı 15 fələstinlinin, o cümlədən dörd uşağın aclıqdan öldüyünü bildirmişdilər.
2025-ci ilin may ayının sonundan bəri, "Qəzza Humanitar Fondu" adlanan təşkilatdan ərzaq əldə etməyə çalışarkən 1000-dən çox fələstinli həlak olub. Bu qurum, çox sayda ac fələstinlini bir yerdə toplayaraq hərbi qüvvələr tərəfindən asanlıqla məhv edilməsinə şərait yaratmaqla yanaşı, ABŞ dəstəyi ilə fələstinli əhalinin zorla köçürülməsi planını dəstəkləyir. Stephens Qəzzada "xaotik ərzaq paylama sistemini" qeyd etsə də, "uğursuz humanitar sxemlər, həssas əsgərlər və ya səhv hədəfə dəyən zərbələr bu iddialara çatmır" deyə israr edir.
İsrailin Yaranması və Tarixi Kökənlər
Stephens Qəzza kontekstində “soyqırım” sözünə qarşı mübarizəsində, bu dövlətin özünün başlanğıcdan genosid bir təşəbbüs olduğunu etiraf etməkdən imtina edir. Sionistlər, 1948-ci ildə Fələstin torpaqlarında İsrail dövlətinin rəsmi olaraq qurulmasından əvvəl də Fələstinin yerli əhalisinin əksəriyyətindən xilas olmağın zəruriliyini yaxşı bilirdilər. Bu proses kütləvi qətlləri və yüzlərlə kəndin məhv edilməsini əhatə edirdi. Təxminən üç rüb milyon insan qaçqın olmuşdu.
O vaxtdan bəri, bu dövlət fundamental olaraq genosidal siyasətini davam etdirir, fələstinliləri həm fiziki, həm də konseptual olaraq yoxa çıxarmağa çalışır. Bu, mərhum İsrailin Baş Naziri Qolda Meirin “Fələstinlilər mövcud deyildi” ifadəsində öz əksini tapıb. Həqiqətən də, bu ölkənin yəhudi köçkün-müstəmləkə dövləti kimi mövcudluğu “milli, etnik, irqi və ya dini qrupu tamamilə və ya qismən məhv etmək niyyəti” üzərində qurulub.
Oxucu Şərhləri
Konstruktiv bir yanaşma olaraq, beynəlxalq bir araşdırma komissiyasının yaradılması təklif edilə bilər. Bu komissiya müstəqil olmalı, bütün tərəflərin şahidliklərini dinləməli və ədalətli bir təhlil aparmalıdır. Bu, həm faktiki hadisələri aydınlaşdıracaq, həm də tərəflər arasında qarşılıqlı anlaşma və etimadın bərpasına kömək edəcəkdir. Sadəcə bir tərəfin iddialarına əsaslanmaq əvəzinə, belə bir komissiya daha etibarlı və qəbul edilən nəticələrə gətirib çıxaracaqdır.
Stephens-in yazısı bu müzakirələrə qarşı çıxır. Lakin, onun arqumentlərinin gücü, yalnız İsrail-Fələstin münaqişəsinin mürəkkəbliyinin tam təhlilini təqdim edərək yoxlanıla bilər. İsrailin hərbi əməliyyatlarının miqyası, Fələstin tərəfindən baş verən hadisələrlə əlaqələndirilməli və əhalinin həyat tərzinin tam mənzərəsi təsvir edilməlidir. Bu, yalnız ölüm sayına deyil, həm də infrastrukturun dağıdılması, iqtisadi fəaliyyətin pozulması və psixoloji təsirlərə dair dəqiq məlumatların təqdim edilməsini tələb edir.
Belə bir təhlil, soyqırımın hüquqi tərifini yerinə yetirib-yetirməməsindən asılı olmayaraq, İsrailin hərbi əməliyyatlarının Fələstin əhalisinə vurduğu ziyanın miqyasını və xarakterini daha aydın göstərə bilər. Bu kontekstdə, Stephens-in yazısının İsrailə xüsusi bir xidmət olub-olmadığı sualı həqiqətən də ortaya çıxır.
Bəs, bu təhlili, İsrail və Fələstin arasında qarşılıqlı şiddətə dair daha əhatəli və obyektiv bir yanaşma ilə necə tamamlamaq olar ki, bu, həm hüquqi, həm də insan hüquqları kontekstində daha dəqiq nəticələr çıxarmağa imkan versin?
Belə bir mübahisəli mövzuda həqiqətə çatmaq üçün hər iki tərəfin dəlil əsaslarını diqqətlə araşdırmaq lazımdır. İsrail-Fələstin münaqişəsinin kökləri çox dərindir və tək bir köşə yazısı ilə yekunlaşdırmaq olmaz. Bu münaqişənin uzunmüddətli iqtisadi və sosial səbəblərinin, o cümlədən regional siyasi dinamiklərin, ədalətsiz torpaq paylamasının və mədəniyyət qarşıdurmasının rolunu araşdırmadan bu mövzuda obyektiv fikir söyləmək çətindir. Davam edən bu münaqişənin informasiya müharibəsinə çevrilməsi, həqiqəti müəyyənləşdirməkdə əlavə çətinliklər yaradır.
Bu hadisələr bizi gələcək üçün belə bir sual qarşısında qoyur: beynəlxalq münasibətlərdə informasiya üstünlüyünün və ideoloji qütbləşmənin qlobal ədalət sisteminə təsiri necə minimuma endirilə bilər?
Məqalənin əsas problemi, həqiqətə obyektiv yanaşma əvəzinə, siyasi və ideoloji mövqelərin üstünlük təşkil etməsidir. Bu tendensiya, beynəlxalq münasibətlərdə qütbləşmənin artması və obyektiv jurnalistikadan uzaqlaşma kimi daha böyük bir tendensiyanın əksidir. Bu cür qütbləşmə, səmərəli həll yollarının tapılmasına mane olur və münaqişələrin uzanmasına səbəb olur.
Gələcək üçün düşünməyə dəyər sual budur: informasiya müharibəsində obyektivliyin və həqiqətin qorunması üçün beynəlxalq miqyasda hansı mexanizmlər inkişaf etdirilməlidir?
Bununla yanaşı, bu müzakirəni daha geniş kontekstdə, yəni uzunmüddətli regional gərginliklər və qlobal siyasətin mətbuat üzərindəki təsiri kontekstində araşdırmaq vacibdir. Mətbuatın siyasi təzyiqlərə necə reaksiya verdiyi və münaqişələr zamanı həqiqətin obyektiv və ədalətli təqdimatına necə təminat verə biləcəyi böyük bir sualdır. Bu halda, informasiya müharibəsi və ictimai rəyin formalaşması prosesi nəzərə alınmalıdır. Bu məqamda həqiqətin və dəqiq məlumatın qorunub saxlanılmasının qlobal media sənayesi üçün uzunmüddətli perspektivdə hansı iqtisadi və sosial nəticələri olacağı barədə düşünmək lazımdır. Gələcək üçün düşündürücü sual budur: media qurumları həqiqəti siyasi təzyiqlərdən asılı olmayaraq təqdim etmək üçün hansı mexanizmləri və quruluşları tətbiq etməlidir?
Ancaq iki hadisə arasında əsas fərq informasiya əldə etmə imkanlarının inkişafıdır. Ruanda soyqırımı zamanı informasiya əldə etmə imkanları məhdud idi. Bu gün isə sosial media, peyk şəkilləri və müstəqil jurnalistlərin fəaliyyəti hadisələrin daha geniş şəkildə əks olunmasına imkan verir. Bu, bir tərəfdən, hadisələrin daha sürətli və geniş yayılmasına kömək edir, digər tərəfdən isə, yanlış informasiyanın və təbliğatın yayılmasına şərait yaradır.
Beləliklə, Ruanda soyqırımından dərs çıxararaq, münaqişələrin obyektiv şəkildə işıqlandırılması və informasiya axınının idarə edilməsi vacibliyini vurğulamaq lazımdır. Stephens’in yazısı və digər oxşar nəşrlər bu baxımdan nə qədər balanslı və obyektiv olduğunu diqqətlə analiz etmək üçün əlavə tədqiqat tələb edir. Hadisələri təkcə bir tərəfin nəzərdən keçirməklə deyil, müxtəlif mənbələrdən məlumatları bir araya gətirərək və mümkün qədər obyektiv bir yanaşma ilə qiymətləndirmək vacibdir. Amnistiya Beynəlxalqı və BMT-nin müxtəlif qurumlarının fikirlərini nəzərə almaqla yanaşı, həmçinin qarşı tərəfin arqumentlərini də ətraflı araşdırmaq lazımdır ki, tam və balanslı bir şəkil əldə olunsun.
Şərh Yaz