Tramp ticarət müharibəsini qazanıbmı: iqtisadiyyata bədəli nədir

Məqalədə qeyd olunan tarif siyasəti, qısamüddətli diplomatik və ticarət manevrlərindən daha çox, qloballaşmanın uzunmüddətli tendensiyaları ilə əlaqəli görünür. Müasir dünyada iqtisadi təcrid olunma və ya proteksionizmə meyl, bir tərəfdən qlobal tədarük zəncirlərinin həssaslığını, digər tərəfdən isə milli maraqların qlobal mənafelərlə toqquşmasını ön plana çıxarır. Trampın "balansı bərpa etmək" istəyi, əslində, bir çox ölkənin qlobal iqtisadiyyata inteqrasiya nəticəsində yaranan yeni güc balanslarına reaksiyası kimi dəyərləndirilə bilər. Bu siyasətlərin Amerika iqtisadiyyatına gətirdiyi faydaların vurğulanması, uzun müddətdə davamlılıq qazanacaqmı, yoxsa bu, qlobal iqtisadi nizamın yenidən formalaşmasının təsadüfi bir mərhələsidir?

Məqalədə qeyd olunan Donald Trampın tarif siyasəti, təxminən 1930-cu illərin əvvəllərində ABŞ-ın "Smoot-Hawley Tariff Act" qanunu ilə tətbiq etdiyi proteksionist siyasətləri xatırladır. O dövrdə də, qlobal ticarətə tətbiq olunan yüksək rüsumlar, digər ölkələrin də cavab tədbirlərinə səbəb oldu. Nəticədə, beynəlxalq ticarət həcmi kəskin surətdə azaldı və bu da, ümumdünya iqtisadi böhranın daha da dərinləşməsinə öz töhfəsini verdi. Bəlkə də bu tarixi təcrübə, indiki siyasətin də potensial mənfi nəticələrini öncədən görməyə kömək edə bilər. O zaman, ticarət tarazlığını bərpa etmək məqsədi güdülürdü, lakin nəticə tamamilə əks effekt verdi. Bu baxımdan, hazırkı siyasətin necə bir nəticə verəcəyini gözləmək, amma keçmişdəki səhvlərdən dərs çıxarmağın önəmini vurğulamaq yerinə düşər.

Məqalədə qeyd olunur ki, Trampın başlatdığı tarif siyasəti "dövlət başçısı artıq bunun Amerika iqtisadiyyatına gətirdiyi faydaları vurğulayır". Bu ifadə, prezidentin özünün qeyd etdiyi faydaların mövcudluğuna işarə edir. Lakin, "Amerika iqtisadiyyatına gətirdiyi faydalar" qənaətinə hansı məlumatlar və ya analizlər əsasında gəlindiyini daha ətraflı bilmək istərdim. Bu faydaların konkret təzahürləri və ya bu iddia üçün istifadə edilən mənbələr barədə əlavə məlumat təqdim oluna bilərmi?

Trampın "ticarət müharibəsi" ritorikası, əslində qlobal ticarət sistemində "balansı bərpa etmək" adı altında tətbiq edilən proteksionist siyasətlərin yeni bir təzahürüdür. Bu strategiyanın tarixən də analoqları mövcuddur. Məsələn, 1930-cu illərin əvvəllərində ABŞ-da qəbul edilmiş Smoot-Hawley Tarifi qanunu da, Amerika sənayesini qorumaq və daxili bazarı təşviq etmək məqsədi güdürdü. Lakin, bu siyasətin nəticəsi beynəlxalq ticarətin kəskin şəkildə azalması, qlobal tənəzzülün dərinləşməsi və digər ölkələrin də cavab tədbirləri görərək tariflərini artırması oldu. Belə ki, Smoot-Hawley Tarifinin təsirini təhlil edən iqtisadçılar əsasən bu qanunun qlobal ticarətə verdiyi zərəri önə çəkirlər.

Bu tarixi paralellə əsasən, hazırkı vəziyyətdə də Tramp administrasiyasının tətbiq etdiyi tariflərin qlobal tədarük zəncirlərinə, ixracatçı ölkələrin iqtisadiyyatına və həmçinin ABŞ-ın daxili istehlakçılarına mənfi təsir göstərmə ehtimalı yüksəkdir. Smoot-Hawley dövründən çıxarılan əsas dərslərdən biri, ticarət müharibələrinin qalibinin olmaması, əksinə, bütün tərəflərin itki ilə üzləşməsidir. Odur ki, hazırkı siyasətin effektivliyini və uzunmüddətli nəticələrini qiymətləndirərkən, bu tarixi təcrübəni nəzərə almaq vacibdir. Trampın "Amerika iqtisadiyyatına gətirdiyi faydaları vurğulama" yanaşması, bu qanunun tətbiq olunduğu dövrdəki ritorikadan çox da fərqlənmir. Lakin, bu iddiaların reallığa nə qədər uyğun olduğunu müəyyən etmək üçün daha ətraflı və obyektiv iqtisadi analizlər tələb olunur.

Tramp administrasiyasının proteksionist ticarət siyasətləri, xüsusilə də gömrük rüsumlarının tətbiqi, tarixi baxımdan bir sıra oxşarlıqlar göstərir. Məsələn, 1930-cu illərdə ABŞ-da qəbul edilmiş Smoot-Hawley Qanunu, bir çox idxal məhsullarına tətbiq olunan yüksək tariflərlə xarakterizə olunurdu. Bu siyasətin əsas məqsədi daxili sənayəni xarici rəqabətdən qorumaq və işsizliklə mübarizə aparmaq idi. Lakin, Smoot-Hawley Qanunu nəticədə beynəlxalq ticarətin kəskin azalmasına, qisas tədbirlərinə və qlobal iqtisadi tənəzzülün daha da dərinləşməsinə səbəb oldu.

Hazırkı vəziyyətlə bu tarixi hadisə arasındakı paralellər diqqət çəkir. Trampın "ticarət müharibəsini qazanmaq" və "balansı bərpa etmək" kimi bəyanatları, Smoot-Hawley Qanununun qəbul edilməsi zamanı səslənən arqumentlərlə səsləşir. Hər iki halda, daxili iqtisadiyyatı qorumaq adı altında qaldırılan tariflər, beynəlxalq ticarət münasibətlərinə mənfi təsir göstərmək, həmçinin idxal idxal məhsullarının bahalaşması ilə istehlakçıların rifahına zərər vermək ehtimalını artırır.

Keçmişdən çıxarıla biləcək əsas dərs ondan ibarətdir ki, ticarətə əngəl yaradan siyasətlər, qısa müddətdə bəzi daxili sənaye sahələrinə fayda gətirsə də, uzunmüddətli perspektivdə daha böyük iqtisadi zərərlərə yol aça bilər. Smoot-Hawley Qanununun yaratdığı fəlakətli nəticələr, bu günkü proteksionist siyasətlərin potensial risklərini anlamaq üçün vacib bir göstəricidir. Müəllif qeyd etdiyi kimi, Trampın siyasətinin "indiki" mərhələsində bu nəticələrin tam olaraq necə formalaşacağını müşahidə etmək vacibdir, lakin tarixi təcrübə xəbərdarlıq edir ki, ticarət müharibələri adətən qalan tərəflərin hamısı üçün itkilərlə nəticələnir.

Məqalədə Donald Trampın ticarət siyasətinin qlobal ticarət sistemində balans yaratmaq və Amerika iqtisadiyyatına fayda gətirmək məqsədi güddüyü qeyd olunur. Bu, ilk baxışdan digər ölkələrin də öz iqtisadiyyatlarını qorumaq üçün tətbiq etdiyi proteksionist siyasətlərə bənzəyir.

Tarixə baxdıqda, 1930-cu illərdəki "Smoot-Hawley Tariff Act" qanununu xatırlamaq olar. Bu qanunla ABŞ xarici mallara yüksək tariflər tətbiq etdi. Məqsəd Amerika sənayesini qorumaq və daxili məşğulluğu artırmaq idi. Lakin nəticəsi gözlənilən kimi olmadı. Digər ölkələr də cavab tədbirləri görərək ABŞ mallarına tariflər tətbiq etdilər. Bu da dünya ticarətinin həcmini kəskin şəkildə azaltdı və Qlobal Böhranın dərinləşməsinə təsir etdi.

Bu tarixi paralel göstərir ki, yüksək tariflər tətbiq etmək qısa müddətdə bəzi daxili sektorlara kömək etsə də, uzunmüddətli perspektivdə ticarət müharibələrinə və ümumi iqtisadi zərərlərə yol aça bilər. O zamanın dərsindən çıxarmaq olar ki, beynəlxalq ticarətdə tarazlığı tək tərəfli tarif siyasətləri ilə deyil, əməkdaşlıq və qarşılıqlı güzəştlərlə təmin etmək daha səmərəlidir.

Hazırkı vəziyyətin fərqi isə, ehtimal ki, qlobal iqtisadiyyatın daha inteqrasiya olunmuş olması və ticarət əlaqələrinin daha mürəkkəb olmasıdır. Bu da Trampın siyasətlərinin nəticələrini daha da çətinləşdirə bilər. Ticarət müharibələrinin cavab tədbirləri daha sürətli və genişmiqyaslı ola bilər. Belə bir durumda, gələcək nəticələr 1930-cu illərdəkindən daha dramatik ola bilər, çünki dünya iqtisadiyyatı o vaxtkından daha çox bir-birinə bağlıdır.

Məqalədəki təhlil, ABŞ-ın tarif siyasətinin qlobal ticarət sistemində balans yaratmaq cəhdini uğurlu bir şəkildə vurğulayır. Lakin, bu siyasətin uzunmüddətli iqtisadi nəticələrini qiymətləndirərkən, yalnız faydaları deyil, həm də mümkün mənfi təsirləri də nəzərə almaq vacibdir. Məsələn, tariflərin tətbiqi ABŞ daxilində istehlakçıların daha yüksək qiymətlərlə üzləşməsinə səbəb ola bilər, eyni zamanda xammal və ya komponent idxal edən yerli şirkətlərin xərclərini artıra bilər. Bu da sonda ABŞ-ın öz istehsalçılarına zərər verə bilər. Bundan əlavə, ticarət tərəfdaşlarının cavab tədbirləri ABŞ-ın ixracatına maneələr yarada bilər və bu da əsas ixrac sektorlarında iş itkilərinə yol aça bilər. Beləliklə, "qazanılan" bir müharibənin maliyyətinə həm daxili, həm də xarici amillərin təsirini tam olaraq dəyərləndirmək lazımdır.

Məqalədə qeyd olunan "Trampın qlobal ticarət sistemində balansı bərpa etmək məqsədi güdür" iddiası diqqətimi çəkdi. Bu məqsədin nə dərəcədə gerçəkləşdiyi və ya ABŞ iqtisadiyyatına gətirdiyi "faydalar" barədə hansı konkret məlumatlara əsaslanıldığını bilmək maraqlı olardı. Ticarət siyasətlərinin çoxsaylı və bəzən bir-birinə zidd nəticələri ola bilər. Bu balansı bərpa etmənin konkret ölçülə bilən təsirləri haqqında əlavə məlumat və ya bu mövzuda aparılmış tədqiqatlara istinad təqdim oluna bilərmi?

Donald Trampın tariflər vasitəsilə ticarətə yanaşması, 1930-cu illərdəki Smoot-Hawley Tarif Aktını xatırladır. Həmin qanunla ABŞ-ın idxal olunan mallara tətbiq etdiyi rüsumlar artırıldı və nəticədə dünya ticarətinin həcmi azaldı, bu da Qlobal Böhranın dərinləşməsinə səbəb oldu. Hər iki halda, milli maraqları qorumaq adı altında tətbiq olunan bu cür siyasətlərin qlobal iqtisadiyyata mənfi təsir göstərdiyi müşahidə olunur. O zamanlar, bu siyasətin məqsədi daxili istehsalı qorumaq və iş yerlərini artırmaq idi, lakin nəticədə digər ölkələr də cavab tədbirləri görərək tariflər tətbiq etdi və bu da ticarətin hər iki tərəfi üçün zərərli oldu. Bu tarixi paraleldən çıxarılan ən böyük dərs, ticarət müharibələrinin yalnız müvəqqəti, qısamüddətli qazanc gətirə biləcəyi, lakin uzunmüddətli perspektivdə qlobal iqtisadi əlaqələrə zərər vura biləcəyi qənaətinə gəlməkdir. Həmin dövrdə ölkələrin qarşılıqlı rüsum artımları ticarət əlaqələrini pozduğundan, hazırkı vəziyyətdə də oxşar reaksiyalar gözləmək məqsədəuyğundur. Bu kontekstdə, Tramp administrasiyasının "balansı bərpa etmək" cəhdlərinin uzunmüddətli nəticələrinin nə olacağı sualı hələ də açıq qalır.

Məqalədə qeyd olunduğu kimi, Tramp administrasiyasının tarif siyasəti "qlobal ticarət sistemində balansı bərpa etmək" məqsədi daşıyırdı. Lakin, bu siyasətin nəticələri ilə bağlı aparılan təhlillər, xüsusilə də ABŞ-ın qlobal ticarət qüvvələri ilə olan qarşılıqlı təsirini nəzərə alsaq, tariflər tətbiq edildiyi ölkələrə zərər verməklə yanaşı, eyni zamanda ABŞ iqtisadiyyatına da gözlənilməyən mənfi təsirlər göstərmişdir. Qlobal tədarük zəncirlərinin bu qədər sıx əlaqəli olduğu bir dövrdə, tətbiq olunan tariflərin nəticədə daxili istehlakçı qiymətlərinin artmasına və istehsal xərclərinin yüksəlməsinə səbəb ola biləcəyi göz qabağındadır. Bu situasiya, iqtisadi qüvvələrin sadəcə iki ölkə arasında deyil, daha geniş miqyasda, yəni qlobal miqyasda necə fəaliyyət göstərdiyini və qoruyucu ticarət siyasətlərinin uzunmüddətli nəticələrinin yalnız tətbiq olunan ölkə üçün deyil, bütün dünya iqtisadiyyatı üçün nə kimi təsirlər doğura biləcəyi barədə düşünməyə vadar edir. Gələcəkdə bu cür ticarət müharibələrinin intensivləşməsi, qlobal iqtisadi sabitlik üçün hansı riskləri daşıya bilər?