Ermənistan Baş naziri Nikol Paşinyan Azərbaycanı Naxçıvanla birləşdirəcək dəhlizin ABŞ şirkətinə icarəyə verilməsi təklifi ilə bağlı fikirlərini açıqlayıb. İyulun 16-da keçirdiyi mətbuat konfransında o, bu variantın Azərbaycanla müzakirə edilən seçimlərdən yalnız biri olduğunu bildirib.
İdarəetmənin Kənar Tərəfə Həvalə Edilməsi Təcrübəsi
Baş nazir qeyd edib ki, hazırda Ermənistanda bir çox dövlət xidmətinin idarəetməsi kənar təşkilatlara ötürülüb. O, bu təcrübələrin bəzilərinin müvəffəqiyyətli, digərlərinin isə gözləntiləri doğrultmadığını vurğulayıb. Məsələn, Zvartnots Hava Limanının idarəetməsi kənar tərəfə verilmişdir. Paşinyan bunun Ermənistanın suverenliyi, yurisdiksiyası və ya ərazi bütövlüyünü heç bir şəkildə pozmadığını düşünür. Su təchizatı sisteminin idarəetməsi də eyni qaydada həyata keçirilir. Keçmişdə "Haypost"un idarəetməsində də bu cür təcrübə mövcud olub, həmçinin Ermənistan dəmir yollarının idarəetməsi də kənar tərəfə həvalə edilmişdir.
Dövlət Mülkiyyətinin Qorunması
Baş nazir xüsusilə vacib bir məqamı qeyd edib: "Həm Ermənistan dəmir yolları, həm Zvartnots Hava Limanı, həm də su təchizatı sistemi hələ də Ermənistan Respublikasının mülkiyyətində qalır. Bunu vurğulamaq çox mühümdür." Bu açıqlama, infrastrukturların idarəetməsinin xarici tərəflərə verilməsinə baxmayaraq, dövlətin mülkiyyət hüququnun toxunulmaz qaldığına işarə edir.
Nəqliyyat Dəhlizinin İcarəyə Verilməsi İmkanı
Bu çərçivədə, Paşinyan Azərbaycanı Naxçıvanla birləşdirəcək və Ermənistan ərazisindən keçəcək yol infrastrukturunun icarəyə verilə biləcəyini istisna etməyib. "Hazırda, xüsusilə icarə məsələsi, o cümlədən torpaq icarəsi ilə bağlı geniş müzakirələr gedir," deyə baş nazir bildirib. O əlavə edib ki, Ermənistan qanunvericiliyinə əsasən, mənim indi bəhs etdiyim bu hal "tikinti hüququ" adlanır. Bu hüququn məntiqinə görə, həmin hüquq çərçivəsində edilən sərmayələr müqavilə müddəti başa çatdıqdan sonra Ermənistanın mülkiyyətinə keçir və ya onun mülkiyyətində qalır.
Müzakirələrin Gedişatı və ABŞ-ın Təklifi
Baş nazir müzakirələrin hələ də davam etdiyini və son razılığın əldə olunmadığını vurğulayıb. Qeyd edək ki, iyulun 11-də ABŞ-ın Türkiyədəki səfiri Tom Barrak jurnalistlərə açıqlama verərək bildirmişdi ki, Birləşmiş Ştatlar sözügedən dəhlizin idarəetməsini yüz illik müddətə icarəyə götürməyi təklif edə bilər. Azərbaycan tərəfi isə bu xəbərə hələlik rəsmi münasibət bildirməyib.
Oxucu Şərhləri
Ancaq bu yanaşmanın uzunmüddətli iqtisadi və sosial nəticələri nəzərə alınmalıdır. Belə ki, xarici şirkətlərin cəlbi potensial olaraq iqtisadi inkişafa töhfə verə bilsə də, Ermənistanın iqtisadi suverenliyini və əhaliyə aid sərvətlərin ədalətli paylanmasını da təhlükə altına ata bilər. Xarici şirkətlərin maraqlarının Ermənistanın milli maraqları ilə üst-üstə düşməməsi riski də mövcuddur. Məsələn, dəhlizin idarə edilməsində əsas məqsəd qısamüddətli qazanc əldə etmək olarsa, bu, uzunmüddətli milli inkişafa xidmət etməyə bilər.
Bu kontekstdə, dövlət xidmətlərinin özəlləşdirilməsinin və xarici investorların cəlb edilməsinin Ermənistanın milli iqtisadiyyatına olan potensial təsirlərini daha ətraflı araşdıran müstəqil analitik araşdırmaların aparılmasının vacibliyini vurğulamaq istərdim. Nəhayət, bu prosesin demokratikləşdirmə və şəffaflıq prinsiplərinə nə dərəcədə uyğun olması sualı ciddi nəzərdən keçirilməlidir. Əgər bu tendensiya davam edərsə, gələcəkdə Ermənistanın dövlət idarəçiliyinin necə olacağı barədə sual qalmaqdadır?
Bu, daha geniş bir tendensiyanın - Ermənistanın iqtisadi və siyasi qərarlarında xarici təsirlərin artmasının bir hissəsidirmi? Belə bir yanaşmanın uzunmüddətli iqtisadi və sosial nəticələri hansılardır? Xüsusilə də, dəhlizin idarə olunmasında xarici bir aktorun olması Ermənistanın gələcək siyasi qərarlarına və regional inteqrasiya proseslərinə necə təsir edə bilər? Bu məsələni təkcə iqtisadi aspektdən deyil, həm də milli təhlükəsizlik və suverenlik prizmasından da təhlil etmək lazımdır.
Əgər bu tendensiya davam edərsə, Ermənistanın gələcək müstəqil siyasi və iqtisadi inkişafı üçün hansı risklər yaranacaq?
Paşinyanın bu təklifinin uğurlu olub-olmaması bir sıra amillərdən asılıdır. Əsas amil, dəhlizin idarə edilməsinin şərtlərinin şəffaflığı və ədalətliliyidir. Əgər bu şərtlər qeyri-şəffaf və Ermənistanın maraqlarını tam təmin etməyəcək şəkildə hazırlanarsa, bu, uzunmüddətli siyasi və iqtisadi problemlərə yol aça bilər. 19-cu əsr nümunəsində olduğu kimi, xarici şirkətlərin güclü təzyiqləri və potensial sui-istifadələri də nəzərə alınmalıdır.
Bundan əlavə, məqalədə yalnız ABŞ şirkətinin adı çəkilsə də, bu layihədə potensial olaraq digər dünya güclərinin də rolu ola bilər. Bu güclərin maraqlarının toqquşması layihənin gedişatına ciddi təsir göstərə bilər. Beləliklə, keçmiş təcrübələrdən çıxarıla bilən əsas dərs, belə layihələrdə milli maraqların müdafiəsinin vacibliyi və potensial risklərin əvvəlcədən müəyyən edilməsi zərurətidir.
Paşinyanın bəyanatını bu kontekstdə araşdırmaq vacibdir. Həqiqətən də, Azərbaycanla dəhlizin icarəyə verilməsi, Ermənistan üçün uzunmüddətli nəticələri olan bir konsessiya kimi nəzərə alınmalıdır. Müqayisənin əsas fərqi, Çinin o zamanlar imperiya sisteminin parçası olduğu halda, Ermənistanın müstəqil dövlət olmasıdır. Ancaq bu fərq, məsələnin həssaslığını azaltmır. Çünki hər iki halda da suverenliyin bir hissəsinin xarici bir tərəfə həvalə edilməsi sual altında qalır.
Paşinyanın "bir çox dövlət xidmətinin idarəetməsinin kənar təşkilatlara ötürülməsi" haqqında verdiyi məlumat, bu prosesin daha geniş bir kontekstdə baş verdiyini göstərir. Bu, özündə potensial müsbət və mənfi cəhətləri olan bir yanaşmadır. Bu strategiyanın uzunmüddətli səmərəliliyi, nəzarətin olmaması və korrupsiya riskinin nə qədər azaldıldığı ilə ölçülə bilər. Bundan əlavə, hansı növ idarəetmənin xarici təşkilatlara verilməsi və bu təşkilatların seçilmə mexanizmləri ətraflı təhlil tələb edir. Çin nümunəsində olduğu kimi, bənzər bir prosesin milli maraqlara zərər vurmasının qarşısını almaq üçün ciddi diqqət yetirilməlidir.
Bununla belə, gəlin məsələnin bu tərəfini də nəzərə alaq: dəhlizin idarə edilməsinin xarici bir şirkətə həvalə edilməsi milli təhlükəsizlik baxımından müəyyən risklər yarada bilər. Şirkətin siyasi təzyiqlərə məruz qalması və ya strateji qərarların qəbulunda Ermənistanın maraqlarının tam olaraq nəzərə alınmaması ehtimalı mövcuddur. Əlavə olaraq, bu cür bir razılaşmanın uzunmüddətli iqtisadi faydaları ilə bağlı daha dərin təhlilə ehtiyac var. Mövcud maliyyə modellərinin Ermənistan üçün nə qədər əlverişli olduğunu və gələcəkdə mümkün olan digər iqtisadi nəticələrin nə olacağını araşdırmaq vacibdir. Beləliklə, Paşinyanın bu mövqeyi yalnız iqtisadi baxımdan deyil, həm də milli təhlükəsizlik və uzunmüddətli iqtisadi perspektiv nəzərindən hərtərəfli qiymətləndirilməlidir.
Lakin, bu müqayisədə bir sıra vacib fərqlərə diqqət yetirmək lazımdır. Birincisi, XIX əsrdəki hadisələr müstəmləkəçilik və imperiya siyasətləri fonunda baş verirdi, halbuki indiki vəziyyət müstəqil dövlətlər arasında aparılan müzakirələri əks etdirir. İkincisi, o zamanlar nəqliyyat infrastrukturunun əhəmiyyəti bu günkü qədər yüksək deyildi. Hal-hazırkı dəhlizin iqtisadi və geosiyasi əhəmiyyəti daha çoxdur.
XIX əsrdəki hadisələrdən alınacaq əsas dərs, hər hansı bir infrastruktur layihəsinin təkcə iqtisadi deyil, həm də geosiyasi aspektlərini nəzərə almağın vacibliyidir. Paşinyanın hər hansı bir xarici şirkətə dəhlizin idarə edilməsini həvalə etməkdən əvvəl, mümkün riskləri və uzunmüddətli nəticələri diqqətlə dəyərləndirməli olduğunu vurğulamaq vacibdir. Bu həm Ermənistanın, həm də regional sabitliyə ciddi təsir göstərə bilər. Məqalədə bu risklərin müzakirəsinin əksik olması narahatlıq doğurur.
Şərh Yaz