ABŞ və İran Hərbi Dəniz Qüvvələri Arasında Gərginlik
İran, Oman körfəzi sularında öz ərazi sularına, yəni İran sərhədlərinə yaxınlaşan ABŞ hərbi gəmisinə kursunu dəyişməsi barədə xəbərdarlıq etdiyini açıqlayıb. ABŞ isə bu qarşıdurmanın "peşəkar" olduğunu və dəniz vəzifəsinə "heç bir təsir" etmədiyini iddia edir.
İran dövlət mediası çərşənbə günü baş verən hadisə ilə bağlı video və şəkillər yayımlayıb. Bu, İyun ayında İranla İsrail arasında baş vermiş 12 günlük müharibədən sonra İran və ABŞ qüvvələri arasında bildirilən ilk birbaşa təmasdır. Kadrlarda USS Fitzgerald idarəolunan raket esminadını müşahidə etmək üçün göndərilmiş bir helikopterdən çəkilişlər yer alıb.
İran dövlət televiziyası bildirib ki, "ABŞ-ın 'Fitzgerald' esminadı İranın nəzarətindəki sulara təxribatçı şəkildə yaxınlaşmağa cəhd edib". Yayımlanan video görüntülərində bir helikopter hərbi gəmiyə yaxın məsafədən uçur. İranlı ekipaj üzvünün ingiliscə radio ilə hərbi gəmiyə saat 10:00 (06:00 GMT) radələrində İran ərazi sularına yaxınlaşdığı üçün kursunu dəyişməsini əmr etdiyi eşidilir.
İran dövlət mediası bu qarşıdurmanı gərgin mübadilə kimi təsvir edib. İranın verdiyi məlumata görə, ABŞ hərbi gəmisi İran helikopterinə ərazini tərk etmədiyi təqdirdə hədəf alınacağı ilə hədə-qorxu gəlib. Lakin İran hərbçilərinin davamlı xəbərdarlıqlarından sonra gəmi ərazidən uzaqlaşıb.
ABŞ-dan Hadisəyə Fərqli Reaksiya
ABŞ Mərkəzi Komandanlığı İranın gərginlik iddialarını rədd edərək, hadisəni "təhlükəsiz və peşəkar qarşılıqlı təsir" adlandırıb.
Reuters agentliyinə adının çəkilməməsi şərti ilə danışan ABŞ müdafiə rəsmisi insidentin ciddiliyini aşağı salıb. Rəsmi bildirib ki, "Bu qarşılıqlı təsir USS Fitzgerald gəmisinin missiyasına heç bir təsir göstərmədi və əksini iddia edən hər hansı hesabat İran İslam İnqilab Keşikçiləri Korpusunun dezinformasiya yaymaq cəhdindən başqa bir şey deyil". Rəsmi, bu qarşılıqlı təsirin tamamilə beynəlxalq sularda baş verdiyini və İran helikopterinin SH-3 "Sea King" tipli olduğunu qeyd edib.
ABŞ ordusu keçən ay İsrailin İrana qarşı müharibəsinə müdaxilə edərək, İranın nüvə obyektlərini bombalamışdı. ABŞ Prezidenti Donald Tramp bu zərbələri "möhtəşəm" uğur və İranın nüvə proqramını "məhv edən" bir addım kimi qiymətləndirmişdi.
Lakin ABŞ-dakı media xəbərləri, kəşfiyyat qiymətləndirmələrinə istinadən, kampaniyanın yalnız qismən uğurlu olduğunu, üç İran nüvə obyektindən yalnız birinin – Fordow müəssisəsinin dağıdıldığını irəli sürür. Bu hadisələr, regionda İran sərhədləri boyunca təhlükəsizlik siyasətində gərginliyi artırır.
Çərşənbə günü yayımlanan müsahibədə İran Prezidenti Məsud Pezeşkyan, Tehranın sülh məqsədləri üçün nüvə proqramını davam etdirməyə sadiq olduğunu və ölkəsinin İsrailin gələcəkdə aça biləcəyi hər hansı bir müharibəyə hazır olduğunu bildirib. O, ölkələr arasında əldə edilmiş atəşkəs barədə optimist olmadığını da əlavə edib. Bu, regionda diplomatik həll yollarının tapılmasına dair çətinlikləri bir daha nümayiş etdirir. Ətraflı məlumat üçün Oman körfəzi haqqında məqaləyə baxa bilərsiniz.
Oxucu Şərhləri
Məqalədəki hadisənin təkrarlanmasının qarşısını almaq üçün, beynəlxalq müşahidəçilərin iştirakı ilə, Oman körfəzi ətrafında hərbi fəaliyyətlərin tənzimlənməsinə dair bir razılaşma əldə olunması, və ya mövcud beynəlxalq dəniz hüququ konvensiyalarının daha ciddi şəkildə tətbiqi vacibdir. Bu, hər iki tərəfin hərəkətlərinin beynəlxalq normalara uyğun olmasını təmin edər, gərginliyi azaldar və qəfil qarşılaşmaların qarşısını alar. Yalnız bir tərəfin "peşəkarlıq" tərifi qarşıdurmanı həll etməyəcəkdir; açıq, qarşılıqlı anlaşma əsaslı bir mexanizm lazımdır.
Bu hadisələrin müqayisəsi zamanı fərqi nəzərə almaq vacibdir. Məsələn, bu dəfə İran helikopterinin istifadəsi əvvəlki hadisələrə nisbətən daha qətiyyətli bir mesaj verir. Ancaq, hər iki halda da əsas problem ərazi sularının tərifi və hərbi gəmilərin bu sərhədlərə yaxınlaşma məsafəsi ilə bağlı qarşıdurmadır.
Keçmiş hadisələrdən çıxarıla bilən əsas dərs budur ki, açıq kommunikasiya və beynəlxalq hüquq normalarına əməl edilməsi bu cür gərginliklərin qarşısını almaq üçün çox vacibdir. Həmçinin, hər iki tərəfin də hadisəyə dair verdiyi açıqlamaların obyektivliyi və doğruluğu şübhə altındadır. Bu müxtəlif təfsirlər həm də gərginliyin artmasına səbəb ola bilər. Hazırkı vəziyyətin fərqli olması üçün konkret sübutlara ehtiyac duyulur; yalnız ABŞ-ın bəyanatı kifayət deyil. Bu hadisənin gələcəkdə daha ciddi bir qarşıdurmaya gətirib çıxaracağı riski nə qədərdir? Bu sualın cavabını tapmaq üçün daha çox məlumat lazımdır.
ABŞ-ın "peşəkar" olduğunu iddia etməsi, hadisəni deeskalasiya etmək üçün səylərinin təsdiqidir, ancaq bu tərif, qarşıdurma səviyyəsini əks etdirir mi? Oxşar hadisələr əvvəl də baş veribmi və əgər baş veribsə, onların nəticələri necə olub? Digər regional güclərin bu hadisəyə necə yanaşması və bunun bölgədəki gələcək hərbi və diplomatik əlaqələrə təsiri nə ola bilər?
Maraqlı bir sual budur: əgər İranın reaksiyası fərqli olsaydı, məsələn daha aqressiv olsaydı, ABŞ-ın cavabı necə olardı? Bu, yalnız iki ölkənin deyil, bütün bölgənin təhlükəsizliyini təsir edən bir sualdır.
Lakin, bu dəfəki hadisənin xarakteri və gərginlik səviyyəsi 2019-cu il hadisələrindən fərqlənə bilər. Məqalədə qeyd olunduğu kimi, ABŞ hadisəni "peşəkar" adlandıraraq, əvvəlki daha qızğın qarşıdurmaların təkrarlanmadığını bildirir. Bu, bəlkə də, hər iki ölkə arasında artan diplomatik dialoq və ya regionda daha geniş geosiyasi dinamiklərin nəticəsi ola bilər. Ancaq, bu hadisənin təkrarlanması riskinin azalması demək deyil. Keçmiş təcrübələrdən əldə olunan ən vacib dərs, hər iki tərəfin dənizdə hərəkətlərinin aydın və qarşılıqlı anlaşılmasına, qəfil qarşıdurmaların qarşısının alınması üçün etibarlı kommunikasiya kanallarının yaradılmasına və hərbi əməliyyatların ərazi suverenliyinin təfsirinə əsaslanan bir çərçivədə aparılmasına ehtiyac olduğunu göstərir. Bu hadisənin uzunmüddətli nəticələri həm regional sabitliyə, həm də ABŞ-İran münasibətlərinə əhəmiyyətli təsir göstərə bilər.
"Peşəkar" ifadəsinin ABŞ tərəfindən istifadəsi maraqlıdır. Bu, ehtimal ki, daha böyük bir qarşıdurmadan qaçınmaq üçün nəzarətli bir eskalasiyanı ifadə edir. Lakin, "peşəkarlıq" anlayışı subyektivdir və müxtəlif maraqlar üçün fərqli mənalar daşıya bilər. Misal üçün, 1988-ci ildə İran Hava Yollarının 655-ci reysinin vurulması hadisəsində olduğu kimi, "peşəkarlıq" sözünün hər iki tərəf üçün fərqli məna kəsb etdiyi hallar da olub. Bu hadisənin kontekstində "peşəkarlıq" anlayışının daha ətraflı təhlili tələb olunur.
Həmçinin, İranın dövlət mediasının hadisə ilə bağlı yaydığı videoların həqiqət və obyektivlik dərəcəsinin araşdırılması vacibdir. Dövlət mediası tez-tez öz məqsədləri üçün informasiyanı manipulyasiya edir. Buna görə də, müstəqil təsdiqlənmiş mənbələrdən əldə olunmuş əlavə sübutların olmasını təmin etmək lazımdır.
Oxucuları düşündürən bir sual: Bəs, bu cür hadisələrin regional sabitlik və dünya enerji bazarlarına təsirini azaltmaq üçün nə kimi yeni strategiya və diplomatik yollar mövcuddur?
Məntiqsiz escalationa yol vermədən bu gərginliyi azaltmaq üçün, "de-escalation" mexanizmlərinin tətbiqi vacibdir. Məsələn, Oman Körfəzi üçün qarşılıqlı razılaşma əsasında yaradılacaq açıq kommunikasiya kanalı, gəmi hərəkətləri ilə bağlı əvvəlcədən məlumat mübadiləsini təmin edərək, qəfil qarşıdurmaların qarşısını ala bilər. Bundan əlavə, beynəlxalq bir vasitəçinin (məsələn, BMT) rolunun artırılması, hər iki tərəfin məsələni sülh yolu ilə həll etməsinə kömək edə bilər. Bu, hər iki tərəfin istəklərini və narahatlıqlarını açıq şəkildə müzakirə etmələrinə imkan verər və qarşılıqlı anlaşmaya əsaslanan bir həll yolu tapmağa kömək edər. Təbii ki, bu mexanizmlərin effektivliyi hər iki tərəfin iştirakından və siyasi iradəsindən asılıdır.
ABŞ-ın "peşəkarlıq" iddiası ilə bağlı olaraq, bu tərifin obyektivliyi və digər beynəlxalq hadisələrlə müqayisəsi nəzərə alınmalıdır. Məsələn, oxşar hadisələrin digər beynəlxalq sularda baş verməsi və onların necə idarə olunması barədə müqayisəli təhlil, bu hadisənin nə qədər "peşəkar" olduğunu qiymətləndirməyə kömək edə bilər. Həmçinin, İranın hərəkətlərinin, qərbin tərəfindən qoyulmuş sanksiyalar və beynəlxalq təzyiqlər fonunda baş verdiyini nəzərə almaq vacibdir.
Bu hadisənin "heç bir təsir" yaratmadığı fikrinin doğruluğu barədə şübhələrim var. Hər iki tərəfin də hərəkətləri regionda gərginliyin artmasına, regional sabitliyə və enerji bazarlarına təsir edə biləcək uzunmüddətli nəticələrə səbəb ola bilər.
Sual: Bu tip hadisələrin gələcəkdə baş verməsinin qarşısını almaq üçün, regionda davamlı sülh və sabitliyə nail olmaq üçün hansı konstruktiv diplomatik və ya siyasi yanaşmalar tətbiq oluna bilər?
Şərh Yaz