Tayvan siyasi dalanda: Ümid kütləvi geri çağırma səsverməsində

Taipei, Tayvan — Boba çayı içən ayıları təsvir edən nəhəng sarı yük maşınları, qanunvericilərin çıxışlarını yayımlayan səsgücləndiricilər, rok qruplarının iştirak etdiyi emosional mitinqlər və metro stansiyalarının qarşısında dəstək uğrunda mübarizə aparan rəqib siyasi qruplar – Tayvan tam qanadlı seçki mühitini yaşayır. Lakin bu ehtiraslı siyasi teatr qanunvericiləri seçmək üçün deyil. Əksinə, bu, adanın demokratik sisteminin qeyri-adi bir xüsusiyyəti olan geri çağırma səsverməsindən istifadə edərək, onları vəzifədən kənarlaşdırma cəhdidir. Bu şənbə Tayvan əsas müxalifət partiyası Kuomintangdan (KMT) olan 24 qanunvericinin – yəni qanunverici orqanın təxminən 20 faizinin – işlərini davam etdirib-etdirməyəcəyinə qərar vermək üçün səsverməyə gedəcək. Daha yeddi yer üçün isə gələn ay səs veriləcək. Bu nəticə Tayvanın siyasi mənzərəsini yenidən formalaşdıra bilər, hakim Demokratik Tərəqqi Partiyasına (DTP) hazırda rəqibləri KMT və kiçik Tayvan Xalq Partiyasının (TXP) nəzarətində olan qanunverici orqanda çoxluğu bərpa etməyə imkan yarada bilər. ABŞ ilə münasibətləri yaxşı saxlamağa və Çindən gələn artan təhdidlərə qarşı mübarizə aparmağa çalışan Tayvan Prezidenti Lay Çin-te, gündəmini parlamentdən keçirməkdə çətinlik çəkdiyi üçün geri çağırma kampaniyasını dəstəkləyib. Bu mühüm siyasi qarşıdurma haqqında əsas məqamlar aşağıdakılardır.

Geri çağırma səslərinin arxasında duran səbəblər

Tayvanın konstitusiyası qanunvericilərin vəzifədəki ilk illərindən sonra, seçki dairələrində qeydiyyatdan keçmiş seçicilərin ən azı 10 faizinin ərizə imzalaması şərti ilə geri çağırma səsverməsinə çıxarılmasına imkan verir. Bu sistem geri çağırma hadisələrini kifayət qədər adi hala gətirsə də, bu, ada üçün rekord sayda belə bir hadisədir. Geri çağırma hərəkatının tərəfdarları öz kampaniyalarını "anti-kommunist" olaraq xarakterizə edir və "Çin tərəfdarı" KMT qanunvericilərini devirməyi hədəfləyirlər. Onlar bu qanunvericiləri Pekinin hakim Kommunist Partiyasının "əməkdaşları" kimi qəbul edir, hansı ki, Tayvanı lazım gələrsə güc yolu ilə "yenidən birləşdirməyə" and içib. Onlar müxalifətin Lay administrasiyasını maneə törətməklə, mübahisəli qanunları güclə tətbiq etməklə, müdafiə xərclərini dondurmaqla və büdcə kəsimləri ilə demokratik qurumları və milli təhlükəsizliyi zəiflətdiyini iddia edirlər. Lakin bu iddialara dair ciddi sübutlar təqdim edilməyib. Geri çağırılması istənilən bir KMT qanunvericisi Çindən maliyyə almaqda ittiham edilərək araşdırılsa da, hələlik heç bir hazırkı üzv milli təhlükəsizlik cinayətlərinə görə ittiham olunmayıb. KMT bu ittihamları rədd edib və geri çağırmanızı Tayvanın demokratik qaydalarının sui-istifadəsi, güc ələ keçirmə cəhdi kimi qiymətləndirib. Bu ay keçirilən bir mitinqdə KMT sədri Erik Çu Prezident Layı "diktator" adlandırıb. KMT sədr müavini Endryu Hsia bildirib: "Geri çağırma tamamilə konstitusiyaya zidd və qeyri-demokratikdir. Hər hansı bir demokratiya üçün nəzarət və tarazlığı qorumaq vacibdir."

Siyasi mənzərə və beynəlxalq əlaqələr

Bu siyasi qarşıdurmanın əsasında Tayvan və adanın Çinlə münasibətləri ilə bağlı iki rəqib baxış dayanır. Hakim DTP partiyası Pekin tərəfindən açıq şəkildə qəbul edilmir; DTP hakimiyyətə gəldikdən bəri Pekin Taypeylə bütün rəsmi əlaqələri kəsib. DTP Tayvanı Çindən ayrı hesab edir və son illərdə ümumi seçkilərdə, xüsusilə də gənc seçicilər arasında dəfələrlə uğur qazanıb. KMT Pekinlə daha isti əlaqələri dəstəkləyir və Tayvanı "bir Çin"in bir hissəsi kimi görür, baxmayaraq ki, hər iki tərəf bu "bir Çin"in nə anlama gəldiyi barədə razılığa gələ bilməyib. Çinin Kommunist rəhbərliyi KMT ilə dialoqa daha çox meyillidir. Bu geri çağırma səsverməsinin nəticəsi Layın və onun hakim DTP-nin ABŞ dəstəyini gücləndirəcək siyasətləri tətbiq edə bilib-bilməyəcəyini və ya onun çox iş görə bilməyən bir "topal ördək" prezident olub-olmayacağını müəyyən edəcək. Tayvan siyasi dalandan əziyyət çəkir, parlamentdəki fikir ayrılıqları bəzən fiziki toqquşmalara çevrilir, bu da Layın gündəlik maddələrini, o cümlədən Tayvanla bağlı ABŞ-ın əsas narahatlıqlarını irəli sürmək qabiliyyətini çətinləşdirir. Vaşinqtonun təhlükəsizlik xərcləri ilə bağlı narahatlıqlarını azaltmaq məqsədilə Lay, Tayvanın müdafiə xərclərini ümumi daxili məhsulunun 2.5%-dən 3%-dən çoxuna qədər artıracağını elan edib. Lakin onun parlamentdə çoxluğa sahib olmaması buna nail olmaq səylərini çətinləşdirə bilər. Milli Tayvan Universitetinin siyasi elmlər professoru Lev Naçman bildirib ki, geri çağırma nəticəsi Layın edə biləcəklərinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərəcək. Naçman CNN-ə deyib: "Ən əsası, bu, müdafiə xərcləri və ABŞ-Tayvan əlaqələrinin necə irəliləyəcəyi ilə bağlı sualları əhatə edəcək." KMT uzun müddətdir Tayvanın müdafiə imkanlarının gücləndirilməsini dəstəklədiyini iddia edir, lakin israfçılığın qarşısını almaq və silah proqramlarının səmərəliliyini təmin etmək üçün ehtiyatlı olmağı müdafiə edir.

ABŞ və Çin ilə münasibətlər

Son illərdə Çin Tayvana qarşı hərbi, diplomatik və iqtisadi təzyiqi artırıb, demək olar ki, hər gün adanın ətrafına qırıcı təyyarələr və döyüş gəmiləri göndərir, eyni zamanda onun dünya səhnəsindəki varlığını sıxışdırmağa çalışır. Bu geri çağırma səsverməsi, Tayvanın getdikcə aqressivləşən Çinə qarşı müdafiəsini gücləndirmək və açıq-aşkar praqmatik ABŞ prezidenti Donald Tramp administrasiyasına ABŞ dəstəyi üçün öz payını ödədiyini göstərmək səyləri fonunda baş verir. ABŞ və digər Qərb ölkələri, Çin lideri Si Cinpinin Tayvanı "birləşdirmək" vədinin bir gün dağıdıcı bir işğala səbəb olub-olmayacağı barədə getdikcə daha çox narahatdırlar. ABŞ prezidenti Donald Trampın administrasiyasında aparıcı "Çin qırğıları", o cümlədən ABŞ Müdafiə naziri Pit Hekset və vitse-prezident JD Vans, Vaşinqtonu Avropada daha az vaxt və resurs sərf etməyə, əvəzində Asiyada Çinə qarşı çıxmağa yönəltməyə çağırıblar. Lakin ABŞ prezidenti Donald Trampın administrasiyası Asiyadakı bütün müttəfiqlərə və tərəfdarlara ABŞ müdafiəsi üçün daha çox ödəməyə çağırış edib. Geri çağırma nəticəsi, Layın gələn ay, Tayvanın az sayda qalan diplomatik müttəfiqlərindən olan Paraqvaya səfər edərkən ABŞ-da nəzərdə tutulan və həssas keçid dayanacağında ABŞ prezidenti Donald Tramp administrasiyası ilə mövqeyinə də təsir edə bilər. Naçman bildirib: "Əgər geri çağırma uğursuz olsa və DTP nailiyyət əldə etməsə, KMT özünü çox güclü hiss edəcək və Prezident Lay bu keçid səfərlərində daha az güclü mövqedə olacaq."

Parlamentdəki çoxluq və Layın gələcəyi

Prezident Layın DTP partiyası hazırda Tayvanın 113 yerlik qanunverici orqanında cəmi 51 yerə nəzarət edir. Əgər KMT qanunvericiləri yerlərini itirsələr, üç ay ərzində əlavə seçkilər keçirilməlidir. Bu, DTP-yə parlamentdə çoxluğu bərpa etmək üçün kifayət qədər yer qazanmaq imkanı verə bilər. DTP 57 yerlik çoxluq həddinə çatmaq üçün əlavə seçkilərdə ən azı altı yer qazanmalıdır. Lakin əgər onlar kifayət qədər qanunvericini – 12 nəfəri – vəzifədən uzaqlaşdıra bilsələr, əlavə seçkilər keçirilmədən də dərhal çoxluq qazana bilərlər. Uğurlu bir geri çağırma Layı gücləndirəcək. Naçman əlavə edib: "O, öz siyasət gündəliyini istədiyi şəkildə irəli sürmək üçün səlahiyyəti hiss edəcək."

24 saat